در روز پنج شنبه شانزدهم ماه مبارک رمضان 1418 يک روز بعد از تولّد حضرت «امام مجتبی» عليه السلام شروع به نوشتن اين کتاب نمودم و القاء و تفکر و تصميم بر اين کار را در روز تولّد حضرت امام مجتبی عليه السلام يعنی پانزدهم ماه مبارک رمضان 1418 گرفتم و لذا اين اثر ناچيز را به پيشگاه مقدّس حضرت امام مجتبی عليه السلام تقديم می دارم و از آن حضرت می خواهم که از خدای تعالی بخواهند که من توفيق اتمام اين کتاب را پيدا کنم.

پيشگفتار

«بسم اللّه الرّحمن الرّحيم»

الحمدللّه و صلّی اللّه علی رسول اللّه و علی آله

آل اللّه لاسيما علی بقيّه اللّه روحی فداه

در مقدّمه بايد به چند موضوع که لازم است اشاره شود:

اوّل:

بايد چگونگی توضيح و تفسير قرآن کريم مورد بحث و گفتگو قرار بگيرد.

جمعی از مفسّرين در تفسير قرآن مجيد از روشهای مختلفی پيروی کرده اند و ما می خواهيم انشاءاللّه صحيح ترين روش تفسير و توضيح آيات قرآن را در اين کتاب ارائه دهيم.

منهج و روشی که برای تفسير و توضيح آيات قرآن در اين کتاب ارائه داده می شود از ابتکاری ترين روشهائی است که به يک معنی، از ابتداء نزول قرآن به وسيله «پيامبر اکرم» صلی الله عليه و آله و «ائمّه معصومين» عليهم السلام ارائه داده شده و به معنی ديگر چون تا به حال از اين روش کاملاً پيروی نشده بسيار جديد و ابتکاری است. لذا سالها بود که در محافل علمی و مجالس درسی اين روش به وسيله خودم، ارائه داده می شد و همگان آن را مورد تأييد قرار می دادند و اکثرا تقاضا داشتند که اين توضيح روش را به عنوان لااقل مقدّمه تفسير قرآن بنويسم ولی من به خاطر آنکه بگذارم اين مطلب کاملاً تحقيق شود و بتوانم آنها را بدون هيچ اشتباه و غلطی ارائه دهم، سالها از چاپ و نشر اين روش خودداری می کردم، ولی در سال 1409 هجری قمری وقتی مطلبم را در حسّاس ترين مرکز علمی عالم تشيّع يعنی «دارالقرآن الکريم» که در حوزه علميّه «قم» با اشراف حضرت آيه اللّه العظمی آقای «گلپايگانی» (رحمه اللّه) تشکيل می شد، مطرح نمودم و مورد حلّ و فصل علمی و توجّه جمع زيادی از اساتيد و متخصّصين فن واقع گرديد و به صورت مقاله ای در ميان شرکت کنندگان در آن گردهمائی چاپ و پخش شد و آنچه در اين مقدّمه نوشته می شود بدون اعتراض و بدون اشکال باقی ماند و با چند مرتبه تجديد طبع در کتاب «دو مقاله» به چاپ رسيد.

تصميم قطعی گرفتم که عين مطالب مورد بحث را در اين مقدّمه بياورم و اگر خدای تعالی توفيقی عنايت فرمايد توضيح آيات قرآن را پس از اين مقدّمه با همين روش به نحوی که برای همه مفيد باشد و از اغلاق و اصطلاحات نامأنوس دور باشد. يعنی بسيار ساده و خلاصه و فشرده و استنباط شده از روايات تقديم خوانندگان محترم بنمايم.

به اميد موفّقيّت.

«راه و روش صحيح تفسيری قرآن کريم»

در تاريخ 27 رجب سال 1409 مصادف با پانزدهم اسفند سال هزار و سيصد و شصت و هفت، سالروز مبعث حضرت «خاتم انبياء» صلی الله عليه و آله با دعوت «دارالقرآن الکريم» که در مدرسه حضرت آيه اللّه العظمی آقای «گلپايگانی» (رضوان اللّه عليه) تشکيل می شد، برای اولين گردهمائی تحقيقاتی علوم و مفاهيم قرآن کريم حضور يافتم.

در اين همايش جمع زيادی از دانشمندان و قرآن شناسان و انتخاب شدگان از شهرستانها و حوزه های مهمّ علميّه و دانشگاه های ايران دعوت بودند. شرکت کنندگان و سخنرانان مسائلی را در اطراف قرآن کريم مطرح کردند، سپس نوبت به موضوعات گروههای تخصّصی رسيد. اينجانب در گروه تخصّصی مناهج تفسير قرآن کريم عضويّت داشتم.

اين گروه درباره راه و روش تفسيری قرآن کريم از صدر اسلام تا به امروز مطالب مختلفی در مدّت دو روز، صبح و عصر مذاکره نمودند و انصافا مطالب مفيدی در اين خصوص مورد بحث و گفتگو قرار گرفت و نظراتی از طرف متخصّصين فنّ منهج تفسير قرآن کريم ارائه داده شد که به خاطر اختصار از توضيح مطالب آنها خودداری می شود. امّا آنچه من در اين خصوص ارائه دادم و لازم می دانم توجّه دانشمندان و مفسّران را به آن جلب کنم، مطالب زير است.

اوّل:

آنکه ترديدی نيست با اهتمامی که مسلمانان از صدر اسلام تا به امروز درباره تفسير قرآن و راه و روش صحيح آن داشته اند، به خصوص که «معصومين» عليهم السلام از تفسير قرآن برای هدايت مردم استفاده می کرده اند[1]

و «ائمّه اطهار» عليهم السلام اهمّيّت فوق العادّه ای برای آن قائل بوده اند، ممکن نيست که از ناحيه «پيامبر» گرامی اسلام صلی الله عليه و آله و يا ائمّه اطهار عليهم السلام منهج و طريق صحيحی برای تفسير قرآن ارائه داده نشده باشد. پس مطمئنا ارائه داده شده، نهايت بايد در جستجو و تحقيق از آن راه و روشی که مورد تأييد آنها بوده است، برخاست.

پس اين که بعضی از آقايان در اين جلسه می گويند: بايد طريقه صحيحی برای تفسير قرآن در نظر گرفت، گفته درستی نيست، بلکه بايد گفت: طريقه صحيح تفسير قرآن را که مورد تأييد رسول اکرم صلی الله عليه و آله است بايد از ميان طرق مختلفی که نقل شده و جمعی به آن عمل کرده اند، پيدا کرد.

و ضمنا بايد دانست که امروز به خاطر آنکه بعد از «رسول اکرم» صلی الله عليه و آله فرق مختلفی با مقاصد حساب شده ای در اسلام به وجود آمده، طبعا برای تفسير قرآن مناهج مختلفی هم که ارائه دهنده مقاصد آنها می باشد نيز به وجود آمده. و افکار و عقايد دانشمندان در اين باره مختلف بيان شده. لذا من معتقدم لازم ترين چيزی که بايد در اين کميسيون تحقيق شود، تعيين همان منهج صحيحی است که «رسول اکرم» صلی الله عليه و آلهو «ائمّه دين» عليهم السلام برای تفسير قرآن ارائه داده و يا عمل کرده اند و لذا ما در اين گردهمائی بايد از آن منهج صحيحی که آنان يعنی «پيامبر اکرم» صلی الله عليه و آله يا آنهائی که با خود آن حضرت صد در صد هم فکر و هماهنگ و بلکه همه آنها نور واحدی بوده اند تحقيق کنيم و منحصرا همان منهج را ارائه دهيم.

دوّم:

اگر کسی در آيات قرآن و روايات «معصومين» عليهم السلام دقّت کند به خوبی می فهمد که تفسير قرآن، توقيفی است. يعنی هر کسی با فکر خود نمی تواند منهج و راهی برای تفسير قرآن در پيش بگيرد. زيرا خدای تعالی در قرآن کريم فرموده:

«نمی داند تفسير و تأويل قرآن را مگر خدا و راسخين در علم»[2] که در روايات آمده، منظور ازراسخين در علم «پيامبر اکرم» صلی الله عليه و آله و «ائمّه معصومين» عليهم السلام اند.[3] برای توضيح اين که چگونه بايد تفسير قرآن توقيفی باشد، به بيان مثالی که قطعا ما را به حقيقت، بيشتر نزديک می کند، می پردازيم و چون منظور از آوردن مثال، تنها توضيح مطلب فوق است، فکر نمی کنم که نيازی به بيان مدرک و سند داشته باشد.

چند سال قبل دو جلد کتاب خطّی و چاپی در کتابخانه ای ديدم که وقتی آنها را مطالعه می کرديم مطلبی در موضوعی به طور معمول نوشته شده بود. و استفاده می گرديد ولی وقتی به توضيح مؤلّف مراجعه می نموديم، می ديديم هر کلمه و هر حرفی از آن کتاب چند معنی دارد مثلاً وقتی عمودی آن را می خوانديم يعنی کلمه اوّل از سطر اوّل و کلمه اوّل از سطر دوّم و همچنين کلمات اوّل هر سطر را تا آخر صفحه رديف می کرديم، مطلب ديگری غير از مطلب اصل کتاب استخراج می شد و باز اگر کلمه اوّل از سطر اوّل و کلمه دوّم از سطر دوّم و کلمه سوّم از سطر سوّم و به همين ترتيب تا آخر سطور هر صفحه، کلماتش را رديف می کرديم، باز يک مطلب ديگری را استفاده می نموديم. و بالاخره همه کلمات از هر طرف به طرف ديگر معنائی داشت و به همين نحوه ای که کلمات رديف بودند، حرفهای آن کتاب با جمع و تفريق، معانی مختلفی داشت و واضح است که اگر مؤلّف خودش توضيح نمی داد به هيچ وجه خواننده متوجّه اين هنر فوق العادّه جالب او نمی شد و انسان احتمال نمی داد که اين کتاب دارای اين همه علوم و حقايق باشد و هر حرفی و يا هر کلمه ای از آن چند معنا داشته باشد.

بنابراين وقتی يک بشر بتواند برای هر کلمه و يا هر حرف از کتابش چند معنی را در نظر بگيرد، چگونه ممکن نيست خدائی که قرآنش را به عنوان معجزه نازل کرده و نمی خواسته حتّی تر و خشکی را از آن فرو گذار کند.[4] و می خواسته بيانگر همه چيز باشد، در آن بطون و حقايقی را منظور نکند و به طور ساده همه مطالبش را در ظاهر آن قرار دهد و همان گونه که اگر مؤلّف آن کتاب خودش مطالبش را توضيح نمی داد ممکن نبود که ديگران آنها را درک کنند، همچنين اگر پروردگار متعال خودش تفسير قرآنش را بيان نکند، محال است که ديگران بتوانند حقايق قرآن را درک کنند.

پس همان گونه که در روايات بسياری آمده که قرآن ظاهر و باطنی دارد.[5] و از بطونش کسی جز خدا اطّلاع ندارد. و برای آنکه نزول قرآن عبث نباشد. و برای هدفی که نازل گرديده که هدايت مردم است مفيد باشد، تمام علم قرآن را به پيامبرش تعليم داده و باز «پيامبر اکرم» صلی الله عليه و آله به همين دليل يعنی به خاطر بی فايده نماندن بطون قرآن. و به خاطر هدايت مردم، به امام و هادی بعد از خود تمام علوم قرآن را تعليم داده و او باز به امام و هادی بعدی، تا روز قيامت که بايد اين علوم را به يکديگر بسپارند تا به مقتضای زمان، هر يک از آنها پرده ای از چهره بطون قرآن بردارند. در اين زمينه لازم است به چند حديث از احاديث زيادی که در اين باره وارد شده اشاره شود.

1 ـ عياشی از «امام صادق» عليه السلام نقل کرده که فرمود:

«خدای تعالی به پيامبرش تنزيل و تأويل قرآن را تعليم فرمود و او هم آنها را به حضرت «علی بن ابيطالب» عليه السلام تعليم نمود.»[6]

2 ـ ابی الصباح می گويد:

به خدا قسم به من حضرت «جعفر بن محمّد» عليه السلام فرمود: خدای تعالی به پيامبرش تنزيل و تأويل قرآن را تعليم داد و آن حضرت آنها را به حضرت «علی بن ابيطالب» عليه السلام تعليم فرمود، سپس آن حضرت فرمود: و ما خاندان عصمت به خدا قسم همه آنها را می دانيم.[7]

3 ـ بختری می گويد:

به «امام صادق» عليه السلام گفتم: ما احاديثی را از شما می شنويم ولی بعد نمی دانيم از شما شنيده ايم يا از پدرتان. آن حضرت فرمود: آنچه از من شنيده ای من از پدرم نقل کرده ام و آنچه از من شنيده ای من از «رسول خدا» نقل نموده ام، ما هرگز از خودمان چيزی نمی گوئيم.[8]

و از همه مهمتر که توقيفی بودن منهج تفسيری قرآن کريم را اثبات می کند، روايات متواتره ای است که بشر را از تفسير قرآن به رأی خود نهی کرده. و ما چند نمونه از آن احاديث را در اينجا می آوريم.

1 ـ «امام صادق» عليه السلام فرمود:

«کسی که حتّی آيه ای از کتاب خدا را به رأی خود تفسير کند کافر است.»[9]

2 ـ و نيز «امام صادق» عليه السلام فرمود:

«کسی که قرآن را به رأی خود تفسير کند، اگر هم صحيح و مطابق با واقع تفسير کرده باشد، اجری ندارد.»[10]

3 ـ و نيز فرمود:

«کسی که درباره حقايق و معارف و معانی قرآن سخن به رأی خود بگويد، اگر درست هم گفته باشد، خطا کرده است.»[11]

4 ـ «رسول اکرم» صلی الله عليه و آله فرمود:

«خدای تعالی فرموده: ايمان به من نياورده کسی که به رأی خود کلام مرا تفسير کند.»[12]

5 ـ و «امام صادق» عليه السلام فرمود:

«کسی که قرآن را به رأی خود تفسير کند، جايگاهش پر از آتش می شود.»[13]

6 ـ «حضرت باقرالعلوم» عليه السلام به «جابر» فرمودند:

«چيزی دورتر از تفسير قرآن از عقول مردم نيست.»[14]

پس به مقتضای بيان فوق و اطلاق روايات متعدّده ای که در کتب اخبار ذکر شده، منهج و طريقه تفسيری قرآن کريم توقيفی است و تنها از بيان «پيغمبر اکرم» صلی الله عليه و آله و هدايت «معصومين» عليهم السلام بايد تفسير قرآن را استدراک کرده و ياد بگيريم.

* سوّم:

از معروفترين احاديثی که از طريق سنّی و شيعه از «رسول اکرم» صلی الله عليه و آله نقل شده، حديث «ثقلين» است يعنی «پيامبر اکرم» صلی الله عليه و آله فرمود:

«من در ميان شما دو چيز بزرگ و با اهمّيّت می گذارم، يکی کتاب خدا است و ديگری عترت من است. کسی که به آنها تمسّک کند گمراه نمی شود. اينها از يکديگر هرگز جدا نمی شوند تا در کنار حوض بر من وارد گردند.»[15]

حقيقت معنی «لن يفترقا» همان چيزيست که ما در بالا شرح داديم.

يعنی اين حديث می گويد: قرآن کتابی است که معلّم و مدرّس و مفسّر لازم دارد، زيرا در بطن قرآن معانی زيادی خوابيده که هر کسی نمی تواند آنها را درک کند.

طبق روايات متعدّده ای علوم اوّلين و آخرين در قرآن ذکر شده و آنها را فقط خدا می داند و کسی از آنها اطّلاع ندارد، مگر کسانی که خدا خودش آن علوم و معارف را به آنها تعليم داده که طبعا فرد متيقّن آن «پيامبر اکرم» صلی الله عليه و آله است.

زيرا در حديث آمده: فقط کسی که به او قرآن خطاب شده حقايق آن را می شناسد.[16]

اگر بگوئيم حقايق قرآن را «پيغمبر اکرم» صلی الله عليه و آله هم نمی داند، طبعا نزول قرآن با آن همه معانی که دارد و احدی از آن اطّلاع ندارد عبث می شود، آن وقت معارف قرآن برای مردم فايده ای ندارد، پس عقل و منطق می گويد که خدايتعالی بطون و حقايق قرآن را به «پيامبر اکرم» صلی الله عليه و آله تعليم داده است و بعد، از آن حضرت، به حضرت «علی بن ابيطالب» و فرزندانش که اوصياء علوم آن حضرت اند انتقال يافته است.

در کتاب «بصائر الدرجات» صفحه 193 آمده که «امام صادق» عليه السلام فرمود:

به خدا قسم من کتاب خدا را از اوّل تا به آخرش می دانم، مثل اين است که معانی آن در ميان دو دستم باشد، در قرآن اخبار آسمان و زمين است، در قرآن اخبار آنچه که بعدا می خواهد بشود، هست و در قرآن اخبار آنچه که بوده است، می باشد. زيرا خدايتعالی فرموده: در اين قرآن بيان همه چيز هست.[17]

بنابراين، مضمون حديث پر ارزش و متواتر «ثقلين» همين است که «پيامبر اکرم» صلی الله عليه و آله مکرّر فرموده:

من در ميان شما قرآن را به عنوان کتاب خدا می گذارم و برای آنکه بشر از معارف و علوم و بطون و تفسير قرآن در هر زمان طبق مقتضيّاتی که پيش می آيد آگاه شود، جمعی از عترت و فرزندانم را که فهم و درک و علم و عصمت مرا دارند به عنوان راهنما و هادی برای بيان حقايق قرآن قرار می دهم تا آنها معلّم و ساير مردم شاگرد، و آنها امام و ساير مردم مأموم، آنها خليفه من و ساير مردم تابع آنها باشند تا به اين وسيله از معارف و حقايق قرآن مطّلع شوند و به وظايف خود عمل کنند، اگر اين دو، از هم جدا شوند، قرآن به تنهائی به حال بشريّت کاملاً مفيد نخواهد بود، زيرا قرآن بدون اين چنين معلّمينی، معانی واقعی خود را نمی تواند بيان کند و به تنهائی نمی تواند معانيش را صد در صد اظهار نمايد، قرآن احتياج به مفسّر دارد.

پس کلمه «لن يفترقا» که در حديث آمده، درست مثل اينست که بگوئيم کتاب درسی بی استاد نمی شود، استاد و کتاب برای حوزه و دانشگاه با هم لازم است. اين دو نبايد از هم جدا شوند و الاّ هر يک به تنهائی بی فائده است. مخصوصا کتاب بی استاد، زيرا استاد گاهی کتاب ناطق است. استاد می تواند بدون کتاب مطالب کتاب را بيان کند ولی کتاب بدون استاد نمی تواند باطن و رموز و حقايق مکتوم خود را ابراز نمايد.

اين مثال به قدری با قرآن و عترت تطبيق می کند و به قدری حديث و روايت پشتوانه دارد که فکر نمی کنم مسلمانی در هر فرقه و مسلکی که باشد منکر اين معنی گردد. پس اين دو بايد با هم باشند، از هم تا روز قيامت جدا نمی شوند، هر کس به هر دوی اينها تمسّک کند گمراه نمی شود. لذا در اکثر احاديث جمله «ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا ابدا» که تمسّک به هر دوی آنها سبب هدايت است نه به يکی از آنها، ديده می شود.

در اينجا ممکن است کسی بگويد: ساير فرق اسلامی «ائمّه اثنی عشر» را امام و معصوم نمی دانند، پس چگونه می توانيد ادّعاء کنيد که همه فرق اسلامی حديث «ثقلين» را قبول دارند و چگونه می توانيد بگوئيد معنی حديث اين است که حتما بايد قرآن و عترت را با هم بپذيرند؟

در جواب می گوئيم: ما در اينجا مطلبمان را بر اساس امامت و عصمت «ائمّه اثنی عشر» قرار نمی دهيم تا به اين اشکال برخورد نمائيم، (اگر چه اين اشکال جواب دارد) بلکه اگر مسلمانی «ائمّه اثنی عشر» را تنها به عنوان راويان مورد وثوق قبول داشته باشد (که تمام مسلمانان قبول دارند)، می توان به مسأله فوق عمل کرد و به حديث «ثقلين» توجّه کاملی نمود، زيرا «ائمّه اثنی عشر» نمی گويند که حقايق و تفسير قرآن به ما از طرف پروردگار وحی می شود، بلکه آنها می گويند آنچه به «پيامبر اکرم» صلی الله عليه و آله وحی شده و آن حضرت نتوانسته در زمان خودش برای مردم نقل کند به حضرت «علی بن ابيطالب» عليه السلام انتقال داده و آن حضرت به يک يک «ائمّه اطهار» عليهم السلام سينه به سينه و يا به وسيله کتاب مخصوصی که به خط «علی بن ابی طالب» عليه السلام و املاء «پيغمبر اکرم» صلی الله عليه و آله بوده انتقال داده شده و آنها مردم را به سوی آنچه خدای تعالی به «پيامبر اکرم» صلی الله عليه و آله در تفسير قرآن وحی نموده راهنما و هادی هستند.[18]

پس از اين سه مقدّمه واضح شد که تنها منهج و راه و روش صحيحی که بايد از آن پيروی شود «تفسير قرآن به وسيله کلمات «پيامبر اکرم» صلی الله عليه و آله و «ائمّه اثنی عشر» عليهم السلام است» يعنی «تفسير آيات بوسيله روايات».

در اينجا ممکن است بعضی بگويند: تعداد رواياتی که قرآن را تفسير می کند محدود است و لذا تفاسيری که از اين سبک پيروی کرده اند و تنها به روايات اکتفا نموده اند مثل «تفسير برهان» و «تفسير نورالثقلين» نتوانسته اند تمام آيات قرآن را تفسير کنند.

ما در جواب می گوئيم: لازم نيست که در روايت اشاره به آيه خاصّی شده و سپس آن آيه به وسيله آن روايت تفسير شده باشد بلکه ما اجمالاً می دانيم که آنچه عترت پيغمبر اکرم صلی الله عليه و آله يعنی «ائمّه اثنی عشر» عليهم السلام در معارف و احکام و ساير مسائل دينی فرموده اند از «پيامبر» گرامی اسلام صلی الله عليه و آله گرفته و آن حضرت هر چه در مسائل اسلامی می داند در قرآن شريف وجود دارد زيرا خود قرآن فرموده:

ما نازل کرديم قرآن را که بيانگر همه چيز است.[19] و علاوه در متجاوز از چهل حديث به مضمون زير «ائمّه دين» فرموده اند:

«کتابی در نزد ما است به املاء «پيامبر اکرم» صلی الله عليه و آله و خط حضرت «علی بن ابيطالب» عليه السلام بسيار بزرگ به قطر ران شتر که آنچه بشر به آن احتياج دارد تا روز قيامت از احکام و معارف حتّی ديه خدشی که بر بدن ديگری وارد آيد در آن نوشته شده است.»[20]

بنابراين آنچه «پيامبر اکرم» و «ائمّه معصومين» عليهم السلام در معارف و احکام و اخلاق و تاريخ و قصص و سائر مسائل اسلامی فرموده اند و راويان به عنوان احاديث و اخبار نقل کرده اند، چه تحت عنوان تفسير قرآن و چه بدون اين عنوان و بالاخره همه کلمات آنان در ارتباط با مسائل اسلامی، تفسير قرآن است.

مثلاً تفسير آياتی که اسم نماز را برده، تمام احاديثی است که درباره نماز از پيشوايان دين رسيده است و هکذا سائر احکام و معارف و حقايق اسلام.

بنابر اين، بهترين روش در تفسير قرآن اين است که ابتداء مفسّرين موضوعی را تعيين کنند و فصلی را برای آن در نظر بگيرند و سپس تمام آيات و رواياتی که درباره آن موضوع نازل و نقل شده کنار يکديگر بگذارند. و يا مانند روش مرحوم مجلسی در کتاب بحارالانوار آنها را خام در اختيار مطالعه کننده بگذارند و يا مانند فقهاء و مجتهدين که در قسمت آيات احکام در کتب فقهيّه عمل کرده اند، تمام قرآن را با موازين اصولی به وسيله احايث و روايات توضيح دهند و در اختيار ديگران بگذارند.

ممکن است کسی بگويد: اگر اين روش صحيح باشد بايد نام دوره کتاب «جواهر» را تفسير آيات احکام قرآن گذاشت.

می گوئيم: چه مانعی دارد و چه بهتر آنکه در مسائل ديگر قرآن هم فقهاء و متخصّصين فنّ از روشی که فقهاء در کتب فقهی استفاده نموده اند پيروی می کردند تا بهترين و غنی ترين تفسير قرآن در اختيار مسلمانان قرار گيرد.

و ما انشاءاللّه در اين کتاب می کوشيم که روايات را خلاصه کنيم و برای توضيح آيات قرآن تنها از آنها الهام بگيريم و آنچه را پيامبر اکرم صلی الله عليه و آله از زبان خود و يا از زبان ائمّه اطهار عليهم السلام بيان فرموده در توضيح آيات قرآن نقل کنيم. ولی در خصوص احکام و تاريخ شما خوانندگان محترم را به کتب فقهی و تاريخی که همان بررسی و برنامه را فقهاء و مورّخين انجام داده اند، ارجاع می دهيم.

و در پايان اين فصل بايد متذکر اين مطلب بود که جمعی از دانشمندان و بزرگان متصوّفه قرآن کريم را با ذوق عرفانی تفسير کرده و جمعی از علماء اهل تسنّن و تشيّع به وسيله گفتار اصحاب رسول اکرم صلی الله عليه و آله و تابعين تفسير نموده و عدّه ای قرآن را به وسيله خود قرآن تأويل و تفسير کرده اند که پر واضح است با بيان فوق اگر اين راه و روشهای تفسيری در مقابل تفسيری که رسول اکرم صلی الله عليه و آله و ائمّه معصومين عليهم السلام نموده اند استقلال داشته باشد و جدای از راه و روش آنان باشد، مخدوش و غلط است والاّ گاهی ممکن است از آنها استفاده های جانبی بشود و معنی بعضی از روايات تفسيری قرآن کريم را بيان نمايد.

مطلب دوّم: اعجاز قرآن کريم

همه می گويند و هميشه گفته شده که قرآن معجزه است. آيا اين مطلب بر چه اساسی معروف شده و آيا اين معنی صحّت و حقيقت دارد و آيا از قرآن و روايات اين موضوع استفاده می شود يا خير؟ و اگر حقيقت دارد اعجاز قرآن چه فائده ای برای بشر خواهد داشت؟

ما انشاءاللّه در اين فصل پاسخ همه سئوالات فوق را برای خوانندگان محترم می نويسيم.

«اعجاز قرآن کريم»

در بيست و هفتم ماه رجب سال 1410 هجری قمری سالروز مبعث حضرت «خاتم انبياء» صلی الله عليه و آله با دعوت «دارالقرآن الکريم» در «قم» برای دوّمين کنفرانس تحقيقاتی علوم و مفاهيم قرآن کريم حضور يافتم.

اين کنفرانس برای تحقيق در مسأله اعجاز قرآن تشکيل شده بود، محقّقان و اساتيد فراوانی از حوزه و دانشگاه از تمام کشور در مرکز «دارالقرآن الکريم» حضور داشتند. سخنرانيها و کميسيونها، بسيار پربار و پرارزش بود. هر يک از دانشمندان نخبه و مفسّرين با عظمت قرآن که از عالم تشيّع، گرد يکديگر جمع شده بودند، درباره وجوه اعجاز قرآن مطالبی مطرح فرمودند.

من هم که يکی از اعضاء اين کنفرانس بودم و گاهی به عنوان هيئت رئيسه انتخاب می شدم، مطلبم را زير عنوان «وجوه اعجاز قرآن» تقديم به اين کنفرانس نمودم که در همان کنفرانس به چاپ رسيد و بين علماء و دانشمندانی که دعوت شده بودند، پخش شد و آن مطالب را در اين مقدّمه به عنوان پاسخ سؤالات فوق می آوريم.

«معنی معجزه»

به نظر من بهترين معنی معجزه همان چيزی است که خدای تعالی در قرآن در آيات 23 سوره بقره و 38 سوره يونس و 13 سوره هود و آيه 88 سوره اسری به آن اشاره فرموده و می گويد:

اگر جنّ و انس پشت به پشت هم بدهند و بخواهند مانند اين قرآن را به کمک يکديگر بياورند، نمی توانند.

زيرا «معجزه» از عجز گرفته شده و عجز به معنی ناتوانی است. پس معجزه پديده ای است که تمام عوامل طبيعی از ايجادش ناتوان باشند و عقل هر عاقلی اين چنين پديده ای را مربوط به طبيعت نداند.[21]

و به عبارت علمی، معجزه فاعل است و از عجز گرفته شده. يعنی غير خدای تعالی که فاعلش می باشد، ديگران از انجامش عاجزند.[22]

بنابر اين اگر جنّ و انس که دو گروه عاقل و متفکر عالم خلقت اند نتوانند مثل قرآن را بياورند، به طريق اولی بقيّه موجودات عالم خلقت که مادون اين دو نوع از مخلوقاتند و اهل علم و فکر و عقل نيستند، نمی توانند کتابی مثل قرآن را بياورند.

پس قرآن با اين بيان و اين آيات که آنها را مفسّرين، آيات «تحدّی» می نامند، معنی اعجاز را برای خود ثابت کرده و می گويد که من معجزه ام و کسی غير از خدا نمی تواند مثل مرا بوجود بياورد.

«فائده اثبات اعجاز قرآن»

اگر ما بتوانيم معجزه بودن قرآن را همان گونه که خود قرآن مدّعی است ثابت کنيم، طبعا خدا را ثابت نموده و يکی از دلائل محکم اثبات وجود خدا را بيان کرده ايم.

زيرا اگر ثابت شود که هيچ نيروئی در عالم خلقت نمی تواند اين پديده را بوجود آورد و حال آنکه بوجود آمده، پس بايد معتقد شويم نيروی مافوق طبيعت که دانا و حکيم است و می تواند قرآنی را که دانشمندان جنّ و انس از آوردنش عاجزند ايجاد کند، وجود دارد و آن قدرت دانا و توانا جز خدای تعالی نمی تواند چيز ديگری باشد.

به علاوه به اين وسيله رسالت حضرت «رسول اکرم» صلی الله عليه و آله را که آورنده اين معجزه از جانب خدا است، اثبات نموده ايم. زيرا معنی رسالت جز اين چيز ديگری نيست.

و همچنين ممکن نيست که خدای تعالی يک چنين قدرت نمائی فوق العاده ای را در اختيار کسی بگذارد که او به دروغ ادّعای رسالت کرده باشد.

و سوّم آنکه محتوا و علوم قرآن مجيد به طور کلّی حجيّت پيدا می کند. زيرا وقتی اثبات شد که قرآن از جانب خدا است پس بايد همه کلماتش حقيقت داشته باشد و طبعا باب علوم واقعی به روی ما باز خواهد شد و با توجّه به آنکه قرآن بيان کننده همه علوم و معارف و حقايق است طبعا ثروت علمی بی نهايت خوبی نصيبمان شده و باب معارف قرآن مجيد از همين جا به روی ما باز می شود.

پس ملاحظه می فرمائيد که با اثبات اعجاز قرآن سه مسأله مهمّ اعتقادی يعنی توحيد و نبوّت و حقّانيّت قرآن برای ما ثابت می شود.

«اثبات اعجاز قرآن»

بعضی از مفسّرين در تفسير آيه شريفه 23 سوره بقره که می فرمايد:

«و انْ کنْتُمْ فی ريْبٍ ممّا نزّلْنا علی عبْدنا فأْتُوا بسُورةٍ منْ مثْله و ادْعُوا شُهداءکمْ منْ دُون اللّه انْ کنْتُمْ صادقين».

اگر درباره نزول قرآن از جانب خدا بر «پيامبر» در شک هستيد يک سوره از مثل او بياوريد.

گفته اند که ضمير «مثله» (مثل او) هم ممکن است به «پيامبر اکرم» صلی الله عليه و آله برگردد و هم ممکن است به قرآن برگردد و هم ممکن است به هر دوی آنها برگردد.

ممکن است بگوئيم که معنی آيه شريفه اين است که اگر جنّ و انس پشت به پشت هم بدهند و بخواهند مثل قرآن را بياورند نمی توانند، يعنی ضمير (مثله) به قرآن برگردد.

هم ممکن است که بگوئيم اگر بخواهند مدّعی شوند که يک سوره قرآن را روی جريان طبيعی از مثل پيامبری که درس نخوانده و از جائی و کسی مطلبی را استفاده نکرده آورده شود، ممکن نخواهد بود و برخلاف طبيعت است، يعنی ضمير (مثله) را به پيامبر اکرم صلی الله عليه و آله برگردانيم.

بنابر اين تحدّی قرآن (که به معنی خصم را به پيش خواندن و او را عاجز کردن است) هم درباره آوردن قرآن از مثل «پيامبر اکرم» صلی الله عليه و آله و هم درباره محتوای آن از نظر مطالب اعجازآميز قرآن می باشد.

به عبارت واضحتر قرآن از دو نظر معجزه است.

اوّل: از جهت خصوصيّاتی که در آورنده آن يعنی «پيامبر اسلام» صلی الله عليه و آله بوده که درس نخوانده و مطلبی از کسی و يا از جائی استفاده نکرده، می باشد، زيرا در اين آيه بخصوص که با کلمه (من مثله) ذکر شده بطور وضوح منظور از مثل پيامبری که درس نخوانده و از کسی چيزی ياد نگرفته، می باشد.

دوّم: از جهت آنکه وقتی به اعماق و مطالب علمی و تحقيقی و پيشگوئی ها و فصاحت و بلاغت قرآن توجّه می شود، کاملاً روشن می گردد که اگر جنّ و انس بخواهند پشت به پشت هم بدهند نمی توانند مثل قرآن را بياورند، می باشد.

زيرا در سوره يونس می فرمايد: «فاْتُوا بسُورةٍ مثْله» (بدون منْ) که در اينجا منظور سوره ای از قرآن است.

بنابراين، مطلب ما در اين بخش به دو فصل تقسيم می گردد.

«اوّل»«اعجاز قرآن از جهت خصوصيّاتی که در آورنده آن بوده است»

بدون ترديد و به اتّفاق تمام مورّخين «پيغمبر اسلام» صلی الله عليه و آله مدّعی بوده که درس نخوانده و مطلبی را از جائی جز از خدای تعالی استفاده نکرده و تعليم نگرفته است.

اگر ما بتوانيم اين ادّعاء را اثبات کنيم بدون ترديد، آوردن قرآن از يک چنين فرد درس نخوانده ای معجزه است.

امّا اثبات اين مطلب خيلی ساده است، احتياجی به بحثهای عميق علمی و فلسفی ندارد، فقط کافی است يک مقدار از نظر تاريخ و وضع جغرافيائی و اجتماعی شهر مکه به عقب برگرديم و زمان بعثت «پيغمبر اکرم» صلی الله عليه و آله را در مکه در نظر بگيريم که اگر اين کار را انجام داديم، يقين می کنيم که «پيغمبر اکرم» صلی الله عليه و آله درس نخوانده و از کسی، چيزی ياد نگرفته است.

«پس ما در اينجا با هفت مقدّمه خيلی ساده اين مطلب را توضيح می دهيم».

مقدّمه اوّل:

شهر مکه مثل امروز نمی توانسته جای بزرگی بوده باشد.

زيرا زندگی هر اجتماعی بخصوص در آن روزگار مربوط به مقدار آبی بوده که در سرزمين محلّ زندگی آنان وجود داشته است.

و ترديدی نيست که در آن زمان و حتّی امروز تنها آبی که در مکه وجود داشته و دارد يک حلقه چاهی بوده که اسمش «چاه زمزم» است.

از اين چاه در آن روزگار تنها با سطل و ريسمان آب می کشيدند و از اين طريق در آن هوای گرم و سوزان زندگی خود و حيواناتشان را ادامه می دادند. آنان در آن روزگار مثل امروز نمی توانستند از وسائل موتوری و لوله کشی و برق و يا لااقل از همان چاه بوسيله موتور، آب زيادی در اختيار مردمی که می خواهند در آنجا زندگی کنند، بگذارند. به علاوه سرزمين مکه چون از کوههای سنگی تشکيل شده و جز همان محلّی که «چاه زمزم» در آنجا وجود دارد جای ديگری قابل برای چاه زدن نبود، مردم مکه نمی توانستند در جاهای ديگر چاهی برای استفاده خود حفر کنند. حتّی بعضی از دانشمندان زمين شناس معتقدند که چاه زمزم هم از نظر زمين شناسی غير عادّی حفر شده است.[23]

«اين مقدّمه برای آن بود که بگوئيم: جمعيّت مکه در آن زمان خيلی زياد نبوده و بلکه نهايت از يکصد خانوار تجاوز نمی کرده است.

زيرا اطراف اين مقدار از آب در آن اراضی سوزان بيشتر از اين جمعيّت، نمی توانسته اند زندگی کنند».

مقدّمه دوّم:

«پيغمبر اسلام» صلی الله عليه و آله از معروفترين مردم مکه بوده است، زيرا خانواده آنها کليددار کعبه و مالک «چاه زمزم» و پدر و جدّش رئيس و بزرگتر قريش بوده اند اين موضوع به قدری در تاريخ واضح است که احتياج به شرح و بيان زيادتری ندارد.[24]

«اين مقدّمه برای آن بود که بگوئيم: شکی نيست که اگر خانواده معروف و مشخّص در قريه ای که حدودا صد خانوار بيشتر ندارد وجود داشته باشد، قطعا تمام اعمال و رفتار آنها کاملاً زير نظر اهل آن محل بوده و نمی توانند کارهائی از قبيل مدرسه رفتن و مدارک علمی گرفتن خود و فرزندانشان را از اهل آن قريه بالاخص اقوام نزديکشان مخفی کنند».

مقدّمه سوّم:

در مکه و بلکه در جزيره العرب، مردم باسواد و متمدّنی وجود نداشته و بلکه دارای تعصّبات جاهلانه فوق العاده زشتی هم بوده اند.

حضرت «علی بن ابيطالب» عليه السلام فرموده:

«وقتی که خدای تعالی «پيغمبر اسلام» را مبعوث فرمود، حتّی يک نفر از عربها خواندن و نوشتن را نمی دانست.»[25]

و اين مطلب در تاريخ و نهج البلاغه بسيار تکرار شده است.

بکله آنچه در بين مردم آن سامان بيش از هر چيز شايع بوده، خرافات و اعمال وحشيانه و دور از اخلاق و امتيازات نژادی و خونريزی ها و فرضيّات غير علمی بوده است.

قرآن درباره آنها فرموده:

«و کنْتُمْ علی شفا حُفْرةٍ من النّار فانْقذکمْ منْها»[26] يعنی: شما مردم عرب لب گودی آتش جهل و بدبختی بسر می برديد، خدا شما را بوسيله بعثت «پيغمبر اکرم» صلی الله عليه و آله نجات داد.

و بالأخره وضع اخلاقی و فرهنگی مردم جزيره العرب بخصوص مردم مکه به قدری بد بوده که بعدها نام آن زمان را «جاهليّت» و اسم مردم آن عهد را مردم زمان جاهليّت گذارده اند و بدترين عقوبت کسی که عمل زشتی را انجام می داد، اين بود که بگويند او با مردم زمان جاهليّت محشور می شود.

آنها فرزندان خود را زنده به گور می کردند و به هيچ وجه در رسومات و روشهای غلط خود توجّهی به عقل و وجدان نمی نمودند و نادانی آنها به حدّی بود که در هيچ زمان هيچ جمعيّتی تا آن حدّ نادان نبوده اند.

«اين مقدّمه را بخاطر اين جهت عنوان کرديم که بگوئيم: «پيغمبر اسلام» صلی الله عليه و آله نمی توانسته از هر کسی سخنی ياد بگيرد و از مردم مکه مطالب علمی قرآن را افواها بياموزد».

مقدّمه چهارم:

اطراف مکه در آن زمان شهر و يا قريه آبادی که اوضاعش بهتر از مکه باشد وجود نداشته و شهر «يثرب» که آن روز و امروز آن را «مدينه» می نامند، متجاوز از چهارصد کيلومتر با مکه فاصله داشته است و از شهر جدّه در آن زمان اثری نبوده و آبادی اين شهر از زمانی که کشتيها و هواپيماها کنار آن لنگر انداخته و فرود آمده اند، آغاز شده و در عين حال در آن زمان با مکه متجاوز از دو روز راه بوده است.

«اين مقدّمه را از اين جهت آورديم که بگوئيم: «پيغمبر اسلام» صلی الله عليه و آله نمی توانسته مخفی به شهرهای نزديک برای تحصيل علم و دانش، دور از چشم اهل مکه بخصوص اقوام و خويشاوندانش برود و آنچه می دانسته از آنها ياد بگيرد، زيرا شهر نزديکی وجود نداشته است».

مقدّمه پنجم:

در آن زمان اگر کسی می خواست مسافرتی به شهرهای ديگر بکند ناگزير بوده که همراه با قافله و با همشهريان و آشنايان انجام دهد و به تنهائی به هيچ وجه مسافرت برايش امکان نداشت.

و لذا هر زمان «پيغمبر اسلام» صلی الله عليه و آله قبل از بعثت می خواسته مسافرتی بکند جمعی از قريش و هم محلّيها همراه او بوده اند و او را تنها نمی گذاشته اند.

«اين مقدّمه را متذکر شديم که بگوئيم: «پيغمبر اسلام» صلی الله عليه و آله نمی توانسته به شهرهای دور بدون اطّلاع اهل محل برود و از علماء آنجا چيزی ياد بگيرد.

به علاوه حضرت «رسول اکرم» صلی الله عليه و آله غير از دو مسافرت که يکی قبل از بلوغ با عمويش حضرت ابوطالب با قافله مکه، به شام رفت و ديگری با غلام حضرت خديجه با قافله مکه در بيست و پنج سالگی بوده، سفر ديگری نرفته است».[27]

مقدّمه ششم:

بدون ترديد وقتی «پيغمبر اسلام» صلی الله عليه و آله مبعوث شد و عبادت بتها را تحريم کرد، مردم مکه حتّی اقوام بسيار نزديکش (مانند عموهايش) با او دشمن شدند و کمر قتلش را بستند و به حدّی با او سرسختانه عمل کردند که منجر به حبس او در «شعب ابيطالب» واخراج و يا فرار او از مکه به سوی مدينه گرديد و حتّی در مدينه هم او را راحت نگذاشتند و به سوی او مکرّر لشکر کشيدند و با او جنگ کردند.

«تاريخ يعقوبی» می نويسد:

«قريش «رسول خدا» صلی الله عليه و آله را مسخره و استهزاء می کردند و می گفتند: به راستی برادرزاده مان خدايان ما را بد گفته است و خردهای ما را سبک شمرده و گذشتگان ما را گمراه دانسته است و قريش به سخت ترين وجهی به آزار او پرداختند و آزاردهندگان او گروهی بودند از جمله ابولهب و حکم بن عاص، و عقبة بن ابی معيط و … و امّا آزار ابولهب از همه بيشتر بود و بعضی گفته اند در بازار عکاظ «رسول خدا» بپا خاست[28] و مردم را به اسلام فرا خواند که عمويش در ميان حرفهای او دويد و او را دروغگو قلمداد کرد.

گروهی از قريش غلامان و کودکان خود را وامی داشتند تا «رسول خدا» را استهزاء کنند.

و قضيّه خالی کردن سرگين شتر بر سر و شانه «پيامبر» در حال سجده، معروفتر از آن است که بيان شود و قريش به ابوطالب پيشنهاد کردند که بهترين جوان و زيباترين جوان قريش را به تو می دهيم تا فرزندت باشد و تو «پيامبر» را به ما واگذار کن تا او را بکشيم.

و نيز می گويد: مسلمانان در شکنجه زيادی به دست قريش در مکه بسر می بردند برای اينکه از دين اسلام برگردند، حتّی بدين خاطر گروهی به حبشه مهاجرت کردند و چند نفر کشته شدند».[29]

و نيز می گويد: «رسول خدا» از قبيله ثقيف در طائف آزار و اذيّت بسيار زيادی ديد.[30]

و نيز می گويد: «پيامبر اکرم» از شدّت اذيّت قريش به شعب ابيطالب رفتند.[31]

و نيز می گويد: (قريش) از هيچ نوع بی رحمی ابا نداشتند.[32]

اينها مطالبی است که در کتب تاريخ و حتّی در قرآن به صراحت ثبت است و ما در اينجا بيش از اين مقتضی نمی دانيم که به آنها اشاره کنيم.

«اين مقدّمه برای اين است که کسی نگويد ممکن است «پيامبر اکرم» صلی الله عليه و آله درس خوانده باشد و اهل محل و فاميلش آن را به نفع او مخفی کرده و اظهار نکرده باشند».

مقدّمه هفتم:

قرآن در چند آيه تصريح کرده که «پيامبر» درس نخوانده و کسی در مطالب علمی به او کمک نکرده و حتّی در مقام دفاع از او برآمده و کسانی را که اين چنين نسبتی به آن حضرت می دهند نادان و بی اطّلاع و ظالم و کلامشان را باطل دانسته است.

در سوره عنکبوت که در مکه نازل شده و آن حضرت آن سوره را در ميان همان مردم مکه مطرح کرده، می فرمايد:

«و نبودی که قبل از اين کتابی خوانده باشی و نه خطّی با دستت نوشته باشی، زيرا اگر اين چنين بود آنهائی که بر باطل بودند يعنی کفّار، در دين تو شک می کردند.»[33]

و در آيه 105 سوره انعام در مقام دفاع از آن حضرت برآمده و جمعی نادان را که گفته اند او درس خوانده، رد کرده و می گويد:

«عدّه ای می گويند: تو درس خوانده ای! ما برای کسانی که اهل علم و دانش اند بيان می کنيم که تو درس نخوانده ای».[34]

و در آيه 4 سوره فرقان در مقام ردّ کفّار که می گويند: ديگران در تدوين قرآن به «پيغمبر اسلام» کمک کرده اند، فرموده:

«کسانی که کافرند (و می خواهند حقّ را بپوشانند) می گويند: اين قرآن جز مطالبی دروغ که بر خدا بسته است چيزی نيست و ديگران به او در تدوينش کمک کرده اند. آنها کلام باطلی را گفته و به تو در اين سخن ظلم کرده اند».[35]

کتاب «تاريخ عرب» جلد يک صفحه 154 می گويد:

«محمّد» صلی الله عليه و آله از کسی تعليم نگرفت، معذالک کتابی بر او نازل شد که يک پنجم مردم جهان هنوز آن را جامع همه علوم و حکمت و حاوی جميع مطالب دينی می دانند.

«بنابراين بدون ترديد «پيغمبر اسلام» صلی الله عليه و آله مدّعی درس نخواندن و تحصيل علم نکردن و از کسی کمک در تدوين قرآن نگرفتن بوده است».

«نتيجه گفتار و مقدّمات فوق»

ادّعای ما در اين فصل اين است که «پيغمبر اسلام» صلی الله عليه و آله درس نخوانده و از کسی چيزی ياد نگرفته پس او وقتی کتابی با اين همه عظمت می آورد حتما از جانب خدا است و محال است بتواند از جانب خود آن را تدوين کرده باشد، پس معجزه است و معجزه را نيروئی که مافوق طبيعت است ايجاد کرده و آن خدا است.

اين ادّعای ما است. حالا با يک گفتگو با طرف هم صحبت خيالی خود مطلب فوق را توضيح می دهيم.

ما گفتيم: او درس نخوانده است.

طرف هم صحبت ما می گويد:

از کجا معلوم می شود که او درس نخوانده و از کسی چيزی ياد نگرفته است؟

ما می گوئيم: اگر در مکه درس خوانده بود، همه مردم مکه متوجّه می شدند که او درس خوانده است، زيرا در محلّ کوچکی که حدّاکثر صد خانوار بيشتر جمعيّت ندارد، همه کارهای يک خانواده ای که در آن قريه معروف و مشخّص اند زير نظر دقيق اهالی آن قريه است و آنها از اعمال اين خانواده اطّلاع کامل دارند. پس اگر درس خوانده بود و می گفت که من درس نخوانده ام، يقينا به او اعتراض می کردند و او را دروغگو معرّفی می نمودند و با اين سوژه نمی گذاشتند که کسی به او اعتماد کند و کسانی را که به او درس داده بودند به مردم می شناساندند و او را مفتضح می کردند.

او می گويد: ممکن است «پيغمبر اسلام» صلی الله عليه و آله مرد با استعدادی بوده که در ميان همان جمعيّت کم از هر کسی، جمله ای ياد گرفته و آنها را تدوين کرده و به صورت کتابی در آورده و به عنوان قرآن بدست مردم داده است.

ما می گوئيم: مردم مکه بلکه مردم جزيره العرب علاوه بر آنکه سواد نداشتند، به قدری مبتلاء به خرافات و عادات جاهلانه بودند که آنها را مردم جاهل و زمان آنها را زمان جاهليّت می ناميدند. بنابراين چگونه ممکن است آن حضرت از آنها چيزی ياد بگيرد و حال آنکه گفته اند:

ذات نايافته از هستی بخش

کی تواند که شود هستی بخش

او می گويد: شايد «پيغمبر اسلام» صلی الله عليه و آله در شهرهای اطراف مکه می رفته و از دانشمندان آنها به طوری که کسی از اهالی مکه مطّلع نشود، درس می گرفته و بر می گشته است.

ما می گوئيم: در گذشته متذکر شديم که در اطراف مکه شهر نزديکی نبوده و در آن زمان اگر کسی می خواسته به مسافرتهای دور برود، حتما می بايست با قافله و همراهانی از اهالی همان محل باشد.

بنابراين، اين تصوّر به طور کلّی غلط و مردود است.

او می گويد: ممکن است «پيغمبر اسلام» صلی الله عليه و آله درس خوانده باشد ولی مردم مکه که اکثرا اقوام و خويشاوندان او بوده اند، بخاطر آنکه او را در اين دروغ رسوا نکرده باشند به کسی اظهار نکرده و نگفته اند که او درس خوانده و اين مطلب را کاملاً مخفی نگاه داشته اند.

ما می گوئيم: به تواتر ثابت است و به هيچ وجه قابل انکار نيست که مردم مکه بخصوص اقوام و خويشاوندان آن حضرت، دشمنان سرسخت او بوده اند تا جائی که چند سالی او را در شعب ابيطالب محبوس نموده و بعد هم بسوی او لشکر کشيدند. در عين حال حتّی برای يک مرتبه هم به او نگفتند: تو که در فلان مکان نزد فلان کس درس خوانده ای چه اصراری داری که بگوئی من درس نخوانده و از کسی چيزی ياد نگرفته ام؟

با اين مقدّمات ثابت شد که آن حضرت نمی توانسته درس بخواند و به هيچ وجه راهی برای درس خواندن نداشته است.

بنابراين، چگونه ممکن است بگوئيم آوردن قرآن از يک چنين فردی عمل عادی بوده و معجزه نبوده است؟!

آيا می شود فردی که اين چنين باشد، قرآنی را که حاوی جميع قوانين سعادت بخش و مطالب عميق علمی و مطابق با آخرين نظرات دانشمندان علوم فيزيک و شيمی و هيئت و غيره است (که ما بعضی از آنها را شرح خواهيم داد) از نزد خود بياورد و علاوه آن را در معرض افکار عموم قرار دهد و اصرار داشته باشد که در مطالب عميق علمی آن فرو رويد و سعادت دنيا و آخرت خود را از آن تأمين نمائيد و بدانيد که کسی جز خدای تعالی نمی تواند مثل اين قرآن را بياورد؟

با اين مقدّمه عقل سليم گواه است کسی که درس نخوانده و هميشه زيرنظر مردم کارهايش انجام می شده و در محيط کوچکی مثل مکه آن زمان با مردم بی سواد زندگی می کرده و با صدای بلند در ميان دشمنان سرسختش می گفته من درس نخوانده ام و آنها منتظر مشاهده کوچکترين نقطه ضعفی از او بوده اند که او را بی دريغ بکوبند و می بينيم که آنان در اين خصوص به هيچ وجه عکس العملی از خود نشان نداده اند، ثابت می شود که او اين قرآن را از جانب خدای تعالی آورده و خدای تعالی آن را فرو فرستاده و تدوينش کرده و به شخص «رسول اکرم» صلی الله عليه و آله به تنهائی و بدون ارتباط با خدای تعالی مربوط نمی شود.

اين بود اعجاز قرآن با توجّه به خصوصيّات آورنده آن، يعنی حضرت «رسول اکرم» صلی الله عليه و آله.

«دوّم» «اعجاز قرآن با توجّه به محتوای آن»

ما در اين فصل به آورنده قرآن هر که باشد به هيچ وجه کاری نداريم، حالا او می خواهد مرد تحصيل نکرده و معلّم نديده ای باشد يا اوّل دانشمند و نابغه جهان بشريّت بوده و يا تمام دانشمندان جهان باشند، فرقی نمی کند. ادّعاء ما در اين فصل اين است که: «اگر جنّ و انس پشت به پشت هم بدهند نمی توانند مانند مطالب قرآن را بياورند.» اين کار و اين عمل تنها از خدای تعالی که قدرتش مافوق همه قدرتها است ممکن است، لذا آن را معجزه می ناميم و معنی معجزه جز اين چيزی نيست، در حقيقت معجزه اين است که کليّه عوامل طبيعی از انجامش ناتوان و عاجز باشند.

«ابوبکر باقلانی» در کتاب «اعجاز قرآن» معتقد است: «چون قرآن خود را حجّت می داند پس بايد معجزه هم باشد. زيرا تا معجزه نباشد حجّت نيست».

حالا بر ما است که با نشان دادن چند نمونه از وجوه اعجاز قرآن اين مطالب را اثبات کنيم.

مقدّمتا بايد دانست در روزی که «پيغمبر اسلام» صلی الله عليه و آله اعلام کرد:

«اين قرآن از جانب خدا است و فرمود: اگر می گوئيد من اين قرآن را از نزد خود آورده ام و به خدا تهمت زده ام شما هم ده سوره و يا يک سوره مثل آن را بياوريد و به خدا نسبت بدهيد، اگر راست می گوئيد».

قطعا اين تحدّی تنها در مقابل اعجاز قرآن در خصوص پيشگوئيها و مطالب علمی آن نبوده بلکه بايد معتقد شد که نسبت به مردم صدر اسلام بيشتر در مقابل فصاحت و بلاغت آن بوده است. زيرا پيشگوئيهای قرآن در آن زمان هنوز تحقّق پيدا نکرده بود تا صحّت و سقم آن معلوم شود و مطالب علمی قرآن هم در خور فکر آنها در آن زمان نبوده است.

بنابراين، مردم عربی که در آن زمان اظهار عجز در مقابل قرآن کرده اند، بخاطر فصاحت و بلاغت قرآن بوده و آنها در مقابل اين فصاحت و بلاغت خود را کوچک و ناتوان می ديدند و به آن ايمان می آوردند.

«فصاحت و بلاغت»

اکثر دانشمندان ادبيّات عرب معتقدند که فصاحت صنعتی است مربوط به الفاظ. و بلاغت هنری است مربوط به معانی، مرکز فصاحت دهان و دندان و زبان است ولی مرکز بلاغت عقل و نفس و فکر است.

قرآن از جهت فصاحت اگر چه مانند سائر نوشتجات محدود به حروف معيّنی است ولی فصاحت و تنظيم الفاظ قرآن به حدّی اعجازآميز است که «شبلی شميل» رهبر مکتب مادّی در ضمن قصيده معروف و مفصّلی که در عظمت فصاحت و بلاغت و حقايق قرآن دارد، می گويد:

«ربّ الفصاحة مصطفی الکلمات».

«قرآن خدای فصاحت و برگزيده ترين کلمات است».

علاّمه «سيّد هبه الدّين شهرستانی» در کتاب «تنزيه تنزيل» از علاّمه «شريف مدنی» در کتاب «انوار الرّبيع» تنها برای آيه 44 سوره هود «و قيل يا ارْضُ ابْلعی ماءک و يا سماءُ اقْلعی و غيض الْماءُ و قُضی الاْمْرُ و اسْتوتْ علی الْجُودی و قيل بُعْدا للْقوْم الظّالمين» سی نوع از صنايع علم بديع را نقل می کند و اعجاز فصاحت قرآن را ثابت می نمايد.

دانشمند مذکور در کتاب «سبع المثانی» تنها برای سوره حمد هفتاد مزيّت از اسرا بلاغت را بيان کرده است.

مرحوم «شيخ طوسی» در کتاب «جمع الجوامع» تنها برای سوره کوثر شانزده نکته بديعی را يادآور شده که برای بشر عادی محال است بتواند در سوره ای با اين همه اختصار اين همه وجوه بلاغت را بگنجاند.

و بالاخره چون ما در اين جلسه بنای اختصار را داريم و نمی خواهيم مطالبمان کسل کننده باشد، شما را به کتاب «مجمع البيان» و تفسير تبيان و سائر کتبی که در فصاحت و بلاغت قرآن چيزهائی نوشته اند ارجاع می دهيم. ولی برای نمونه دو آيه از قرآن را که يکی مربوط به فصاحت و ديگری مربوط به بلاغت قرآن می باشد، روی ميز کالبد شکافی علمی و ادبی قرار می دهيم تا صدق گفتارمان روشن گردد.

اوّل: آيه 6 سوره قصص آنجا که می فرمايد:

«و اوْحيْنا الی اُم مُوسی انْ ارْضعيه فاذا خفْت عليْه فالْقيه فی الْيمّ و لاتخافی و لاتحْزنی انّا رادُّوهُ اليْک و جاعلُوهُ من الْمُرْسلين».

«ما وحی کرديم به مادر موسی که به او شير بده و وقتی بر جان او ترسيدی او را به دريا بيانداز. نترس و محزون مشو. ما او را به تو بر می گردانيم و از پيامبرانش قرار می دهيم».

اين آيه با کوتاهی عبارت دو خبر از آينده به مادر حضرت «موسی» عليه السلام داده است.

اوّل آنکه: فرموده موسی را به مادرش بر می گرداند.

دوّم آنکه: او را از پيامبران قرارش می دهد.

لذا به مناسبت جفت بودن اين خبرها ده کلمه و معنی را در اين آيه يک سطری جفت جفت آورده است.

توضيح آنکه در اين آيه دو فعل ماضی، يکی «اوْحيْنا» و ديگری «خفْت» و دو فعل امر، يکی «ارْضعيه» و ديگری «الْقيه» دو فعل نهی، يکی «لاتخافی» و ديگری «لاتحْزنی» دو وزن اسم فاعل، يکی «رادُّوهُ» و ديگری «جاعلُوهُ» دو خبر و دو امر و دو وعده و دو «فاء جواب» و دو «الی» و دو «مادّه خوف» را در يک جا جمع کرده و به اين وسيله فصاحت را به حدّ نهائی رسانده است.

دوّم: آيه 21 سوره انبياء آنجا که می فرمايد:

«لوْ کان فيهما الهةٌ الاّ اللّهُ لفسدتا».

«اگر در زمين و آسمان خدايانی غير از خدای واحد متعال می بود، زمين و آسمان فاسد می شد».

دانشمندان و فلاسفه می دانند که قرآن از نظر بلاغت در اين نيم سطر از آيه 21 سوره انبياء چه کرده است.

به عبارت واضح، اگر بزرگترين فلاسفه و دانشمندان دنيا بخواهند آنچه قرآن در اين جمله کوتاه بيان فرموده در چندين صفحه از کتاب با عبارات علمی و فلسفی بيان کنند، نمی توانند آن گونه که با اين آيه با کمال سادگی بيان کرده، انجام دهند.

و اگر بخواهيم در توضيح آيه فوق چيزی بنويسيم و شرح دهيم که چگونه اين آيه شريفه بلاغت را کامل کرده اين کتاب، بسيار مفصّل خواهد شد.

و بالأخره تقريبا هزار و چهارصد سال است که قرآن با آيات «تحدّی» دشمنان خود را به مبارزه خواسته و آنان را مورد عتاب قرار داده و می گويد:

اگر معتقديد قرآن را «پيامبر» صلی الله عليه و آله از نزد خود آورده شما هم که مثل او بشريد، مانند اين قرآن را بياوريد. مسلّم نخواهيد توانست، آنجا که می فرمايد:

«قُلْ لئن اجْتمعت الاْنْسُ و الْجنُّ علی انْ يأْتُوا بمثْل هذا الْقُرْان لايأْتُون بمثْله و لوْ کان بعْضُهُمْ لبعْضٍ ظهيرا».[36]

«بگو ای «پيامبر» اگر انس و جنّ جمع شوند و بخواهند مانند قرآن را بياورند نمی توانند. اگر چه تمام آنها پشت به پشت يکديگر بدهند».

اينکه محال است و تمام قرآن برای شما زياد است شما فقط ده سوره مثل سوره های قرآن را بياوريد.

«امْ يقُولُون افْتريهُ قُلْ فأْتُوا بعشْر سُورٍ مثْله مُفْترياتٍ و ادْعُوا من اسْتطعْتُمْ منْ دُون اللّه انْ کنْتُمْ صادقين».[37]

«می گويند افترا است، بگو ده سوره مثل قرآن را بياوريد و به خدا افترا بزنيد و غير خدا هر که را می خواهيد به کمک خود بخوانيد، اگر راست می گوئيد».

اين هم محال است نه، ده سوره هم زياد است شما يک سوره مثل سوره های قرآن را بياوريد که حاوی تمام خصوصيّات سوره ای از سوره های قرآن باشد.

«امْ يقُولُون افْتريهُ قُلْ فأْتُوا بسُورةٍ مثْله و ادْعُوا من اسْتطعْتُمْ منْ دُون اللّه انْ کنْتُمْ صادقين».[38]

«می گويند افترا است بگو شما هم يک سوره مثل قرآن را بياوريد و به خدا افترا بزنيد و هر کسی را می خواهيد غير خدا به کمک خود دعوت کنيد، اگر راست می گوئيد».

اگر يک سوره را هم نمی توانيد با فصاحت و بلاغت قرآن بياوريد آن هم از مثل «پيامبر اسلام» صلی الله عليه و آله که در محيط مناسبی زندگی نمی کرده و درس نخوانده، پس متنبّه شويد و بدانيد که قادر بر اين عمل نيستيد و هيچگاه نمی توانيد چنين کاری را بکنيد، پس از عذاب الهی بترسيد.

«و انْ کنْتُمْ فی ريْبٍ ممّا نزّلْنا علی عبْدنا فأْتُوا بسُورةٍ منْ مثْله و ادْعُوا شُهدائکمْ منْ دُون اللّه انْ کنْتُمْ صادقين فانْ لمْ تفْعلُوا و لنْ تفْعلُوا فاتّقُوا النّار الّتی وقُودُها النّاسُ و الْحجارةُ اُعدّتْ للْکافرين».[39]

«اگر درباره نزول قرآن بر «پيامبر اسلام» صلی الله عليه و آله شکی داريد شما هم سوره ای از مثل «پيامبر» مانند قرآن را بياوريد و شهود خود را غير از خدا دعوت کنيد اگر راست می گوئيد. پس اگر نتوانستيد و هرگز هم نخواهيد توانست از آتشی که شعله هايش از بدنهای انسانها و سنگها است و آماده شده است برای کفّار بترسيد».

اين معنی تحدّی قرآن است و به دلائلی عجز و ناتوانی عرب از آوردن مثل قرآن از نظر فصاحت و بلاغت بوده است، زيرا اخبار غيبی و نظرات علمی بعدها درستيش کشف شده است.

ممکن است سؤال شود: آيا ممکن است در اين مدّت دشمنان بتوانند چنين عملی را برای از بين بردن نور «خاتم انبياء» صلی الله عليه و آله انجام دهند و اين کار را نکنند؟

در جواب می گوئيم: مسلّما خير و بلکه به قول «مستر کرنيکوی» انگليسی استاد دانشکده ادبيّات و زبانهای انگليسی و عربی، وقتی اساتيد دانشگاه از او سؤال کردند: درباره فصاحت و بلاغت قرآن چه می گوئی؟ گفت:

«قرآن را برادر کوچکی است، که «نهج البلاغه» نام دارد. آيا برای کسی امکان دارد مانند اين برادر کوچک را بياورد تا ما را مجال بحث از برادر بزرگ يعنی قرآن و امکان آوردن نظير آن باشد؟!»[40]

آنها علاوه بر آنکه اين عمل را انجام ندادند به عظمت قرآن هم اقرار کردند و به حقايق آن هم ايمان آوردند.

دکتر «موريس» فرانسوی درباره فصاحت قرآن می گويد:

«قرآن برترين و با عظمت ترين کتابی است که دست صنعت ازلی برای بشريّت بيرون داده است».

و وقتی از نظر تاريخ به زمان خلافت بنی اميّه يعنی آنهائی که می خواستند به هر وسيله که شده اسلام را نابود کنند دقيق می شويم، می بينيم جمعی از جيره خواران خود را تحريک کرده و آنها را وادار می نمودند که با قرآن مبارزه کنند و به آنها تلقين می کردند که اگر بتوانيد مثل قرآن را بياوريد، کار تمام است. زيرا خود قرآن اين راه را برای ابطال خود پيشنهاد کرده است و آنها هم مکرّر به اين انديشه فرو رفته اند ولی هيچگاه کوچکترين موفّقيّتی نصيبشان نشد.

«هشام بن حکم» می گويد: چهار نفر از مشاهير و فلاسفه مادّی به نام «عبدالکريم ابن ابی العوجاع» و «ابوشاکر عبدالملک ديصانی» و «عبداللّه ابن مقفع» و «عبدالملک البصری» در مکه، در خانه خدا اجتماع کرده و در مسأله حج و «پيغمبر اسلام» صلی الله عليه و آله و تمسّک مسلمانان به شعائر آن و فشارهائی که مسلمين به قوّت ايمان بر خود وارد می سازند، فکر می کردند تا بالأخره نظر آنها بر اين شد که در مقام معارضه با قرآن که اساس اين دين است برآيند و هر يک از آن چهار نفر به عهده بگيرند که يک قسمت از چهار قسمت قرآن را از بين ببرند و با خود می گفتند که وقتی پايه و اساس اسلام که قرآن است از بين رفت، تمام قوانين دين اسلام موهوم و بی پروبال خواهد گشت.

پس از اين قرارداد از يکديگر جدا شدند تا در سال آينده همين موسم گرد هم آيند و از کرده های خود يکديگر را مطّلع سازند و چون سال بعد موسم حجّ اجتماع نمودند و تعهّد خود را از هم خواستند. و از کيفيّت کار يکديگر جويا شدند «ابن ابی العوجاع» معذرت خواست و گفت:

«چون من به آيه «لوْ کان فيهما الهةٌ الاّ اللّهُ لفسدتا»[41] برخورد نمودم، بلاغت و عظمت علمی آن به قدری مرا به دهشت انداخت که از تعرّض به آيات ديگر منصرف گرديدم».

«ديصانی» نيز عذر خواست و گفت:

«آيه «يا ايُّها النّاسُ ضُرب مثلٌ فاسْتمعُوا لهُ انّ الّذين تدْعُون منْ دُون اللّه لنْ يخْلُقُوا ذُبابا و لو اجْتمعُوا لهُ و انْ يسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شيْئا لايسْتنْقذُوهُ منْهُ ضعُف الطّالبُ و الْمطْلُوبُ»[42] مرا متحيّر ساخته و از کاری که در نظر داشتم منصرف کرد».

عبدالملک گفت:

«بلاغت و فصاحت اين آيه «فلمّا اسْتيْاسُوا منْهُ خلصُوا نجيًّا»[43] مرا مدهوش کرد و نگذاشت که هدف خود را تعقيب کنم».

ابن مقفّع گفت:

«اين آيه «و قيل يا ارْضُ ابْلعی ماءک و يا سماءُ اقْلعی و غيض الْماءُ و قُضی الاْمْرُ و اسْتوتْ علی الْجُودی و قيل بُعْدًا للْقوْم الظّالمين»[44] مرا نگذاشت که درباره سائر آيات قرآن فکری کنم».

هشام بن حکم می گويد:

در اين موقع «امام صادق» عليه السلام بر آنها می گذشت و گوئی می دانست آنها به چه امری مشغولند و بر چه می انديشند. اين آيات را آن حضرت تلاوت فرمود:

«قُلْ لئن اجْتمعت الاْنْسُ و الْجنُّ علی انْ يأْتُوا بمثْل هذا الْقُرْان لايأْتُون بمثْله و لوْ کان بعْضُهُمْ لبعْضٍ ظهيرا».[45]

«عدم اختلاف در معانی و الفاظ قرآن»

و باز موضوع ديگری که به احتمال قوی برای مردم صدر اسلام و سائر مردم از وجوه اعجاز قرآن بوده و آنها هم مثل سائرين در اين موضوع مشمول تحدّی قرآن شده اند، در مسأله عدم اختلاف در معانی و الفاظ قرآن بوده است.

زيرا يکی از دلائل اعجاز قرآن که خود قرآن نيز به آن اشاره فرموده، اعجاز او است از نظر عدم اختلاف در عبارات و معانی قرآن که در سوره نساء آيه 81 می فرمايد:

«افلا يتدبّروُن الْقُرْان و لوْ کان منْ عنْد غيْر اللّه لوجدُوا فيه اخْتلافا کثيرا».

«آيا مردم در قرآن تأمّل و فکر نمی کنند؟ اگر از جانب غير خداوند تدوين شده بود در آن اختلاف زيادی می ديدند».

ترديدی نيست که تمام قرآن (طبق آيات سوره قدر و آيه دوّم و سوّم سوره دخان) در شب قدر نازل شده و چنانکه در آيه 113 سوره طه می فرمايد:

«و لاتعْجلْ بالْقُرْان منْ قبْل انْ يُقْضی اليْک وحْيُهُ و قُلْ ربّ زدْنی علْما».

«عجله نکن در بيان الفاظ قرآن قبل از آنکه آن ارتباط مخصوص بين تو و خالقت برقرار گردد. و به تو اجازه بيان آيات قرآن داده شود و به تو وحی گردد».

و آمدن جبرئيل برای صدور اجازه بيان آيات از جانب خدا بوده است. اين از نظر اعتقاد اسلامی است.

ولی ما برای اثبات اعجاز قرآن و اينکه قرآن مصنوع خود «پيامبر اسلام» صلی الله عليه و آله نبوده، بايد بگوئيم: اگر قرآن ساخته شده خود «پيامبر اسلام» صلی الله عليه و آله می بود، طبعا می خواست اختلاف زيادی در الفاظ آن پيدا شود. زيرا ممکن نيست که شخصی در ظرف بيست و سه سال هر روز چند جمله از مطالبی را بگويد و خود او در دفتری آن را جمع آوری نکند و در يکجا ننويسد، در عين حال از اوّل تا به آخر از نظر الفاظ و معانی هيچ گونه عدم توازن و اختلافی در آن وجود نداشته باشد.

اهل دانش و ادب می دانند که يک نويسنده، اديب و يا شاعری که بيست و سه سال شعر گفته و يا نثر ادبی نوشته و در هر سال کتابی منتشر کرده مسلّم اشعار و يا نوشته سال اوّل او با سالهای دهم و سال دهم او با سال بيست و سوّم کلّی فرق دارد.

حتّی ديده نشده که حالات نويسنده و شاعر در نوشته و شعرش اثری نگذاشته باشد. در تاريخ شعراء و حالات آنها زياد به چشم می خورد که گاهی شاعری قصيده ای را می سازد که از نظر ارزش ادبی به پايه قصيده ديگرش نمی رسد. وقتی از اساتيد ادب، سرّ اين مطلب را سؤال می کنند، می گويند: شاعر در اينجا ناراحتی روحی داشته و نتوانسته کاملاً ذوقش را به کار بياندازد ولی در قصيده ديگر از نظر روحی در نشاط و راحتی کامل بوده است.

فراموش نمی کنم شبی با يکی از نوابغ نويسندگان نشسته بودم و او از اهميّت قلم و نويسندگی سخن می گفت و قسمتی از نوشته های ادبی خود را می خواند و می گفت: هر وقت من اين مطالب را می خوانم در خود احساس غرور عجيبی می کنم و آنچنان تشويق می شوم که حتما بايد چند صفحه از نکات علمی و ادبی را دوباره روی کاغذ بياورم تا آرام بگيرم.

در اين موقع که چند سطری هم از آنچه به فکرش رسيده بود، می نوشت. کودکش از دو پلّه راهروی منزل سقوط کرد و صدای گريه کودک فکر او را به خود جلب نمود خدمتکارش کودک را از زمين برداشت و گفت: چيزی نشده، بخير گذشت ولی او ديگر رشته افکارش از هم گسيخته بود و از آن وقت تا مدّتی هر چه به مغزش فشار آورد حتّی نتوانست يک سطر از آن مطالب را بنويسد.

می گويند: «فرزدق» شاعر معروف زمان عبدالملک مروان شعری را که در مدح حضرت «امام سجّاد» عليه السلام گفته، در کمال فصاحت و بلاغت بوده است[46] ولی همان شاعر در مدح عبدالملک مروان شعری گفت که از نظر اهل ادب ارزشی نداشت. وقتی علّتش را بيان می کنند، می گويند: که مدح «امام سجّاد» عليه السلام را روی ايمان و نشاط واقعی گفته ولی اشعار مدح عبدالملک مروان را در اثر اجبار و فشار دستگاه جبّار عبدالملک سروده است.

بنابر اين وقتی يک شاعر و يا يک نويسنده با آنکه اشعار و نوشته های خود را ضبط می کند و همه را در مقابل ديدگان خود نگه می دارد، در عين حال نمی تواند در حالات مختلف و زمانهای متفاوت اشعار و قلم يکنواختی داشته باشد و در همه حال رعايت فصاحت و بلاغت کامل را بنمايد و بلکه هر مقدار اين نويسنده و شاعر نبوغ هم بخرج دهد، بخصوص اگر مطالب را خودش جمع آوری نکرده باشد، برای او غير ممکن است که بتواند چنين عملی را انجام دهد.

چگونه ممکن است حضرت «محمّد مصطفی» صلی الله عليه و آله که خط ننوشته، مطالب قرآن را خودش جمع نکرده، بيست و سه سال دوران نزول قرآن طول کشيده، در حالات مختلف از قبيل جنگها و فشارها، هجوم دشمنان، در ميان غار، در شعب ابيطالب، در وقت کسالت و مرض، در موقع وفات و سائر احوال واقع شده است ولی در الفاظ قرآن هيچ گونه تغييری ديده نمی شود و بلکه در تمام احوال رعايت فصاحت و بلاغت اعجازآميز قرآن شده است. آيا اين خود دليل بزرگی بر اعجاز قرآن از نظر عدم اختلاف در الفاظ آن نيست؟!

و عجيب تر آنکه در مدّت طولانی (زمان نزول قرآن) و عدم ضبط اين کتاب عظيم بوسيله خود «پيامبر اسلام» صلی الله عليه و آله و متفرّق بودن اجزاء قصص قرآن، کوچکترين اختلافی در معانی آن نيز ديده نمی شود و از ضدّ و نقيض و عدم توازن و تکرار بی معنی محفوظ بوده است. اين خود دليل بارزی است که قرآن با اين توازن و عدم اختلاف در الفاظ و معانی آن، از «پيامبر اسلام» صلی الله عليه و آله معجزه و غير طبيعی است.

«اعجاز قرآن از نظر علوم روز»

با آنکه مردم عرب در زمان «پيامبر اسلام» صلی الله عليه و آله حتّی از علوم زمان خود بی بهره بودند و دانشمندان آن زمان نيز در اثر نداشتن وسائل علمی امروز به خرافات عجيبی مبتلا بودند، مثلاً اعتقاد آنها درباره کره زمين اين بود که زمين در مرکز معيّنی ايستاده و افلاک هفتگانه گرد او می چرخند. و يا زمين غير کروی است و هيچ گونه حرکت وضعی و انتقالی ندارد، در چنين شرائطی اگر «پيامبر اسلام» صلی الله عليه و آلهمی خواست قرآن را از جانب خود تدوين کند طبعا بايد طبق آنچه در ميان مردم معمولی يا نهايت دانشمندان آن زمان شايع بوده بنويسد، نه آنکه مطالبی برخلاف دانشمندان آن روز و موافق علم امروز در کلمات و عبارات قرآن بياورد که دانشمندان امروز انگشت حيرت به دهان بگيرند.

ما در اينجا نمی خواهيم کتابهای «قرآن و اکتشافات جديد» يا «قرآن از نظر علوم روز» و يا «علم روز و قرآن» و يا «قرآن برفراز اعصار» و يا کتاب «عذر تقصير به پيشگاه محمّد صلی الله عليه و آله و قرآن» و دهها کتاب ديگر از اين قبيل را رونويس کنيم، زيرا به قول معروف در اين صورت «مثنوی هفتاد من کاغذ شود».

ولی به ياری پروردگار می خواهيم چند نمونه از آنچه در بين مردم آن زمان شايع بوده و قرآن برخلاف آنها و طبق علم روز سخن گفته است، برای اثبات اعجاز قرآن بيان نمائيم.

اوّل:«مسأله آهن»

در روزگاری که مردم از آهن جز برای شمشير و چاقو و نهايت چند آلت ديگر استفاده نمی کردند، در زمانی که از نظر مردم آهن بيشتر از مواد ديگر مورد استفاده نبود بلکه طلا و نقره از نظر اقتصادی در آن زمان اهميّت زيادتری داشت، در عين حال قرآن آنچنان به مسأله آهن و استفاده عجيبی که از آن در اين زمانها می شود توجّه داشته که يک سوره به نام حديد (آهن) در قرآن ديده می شود و در آيه 24 همين سوره می گويد: «و انْزلْنا الْحديد فيه بأْسٌ شديدٌ و منافعُ للنّاس» «و ما آهن را که در آن صلابت و محکمی شديد و منافعی برای مردمان در آن است نازل نموديم».

دانشمند معروف آقای «نوفل» در کتاب «القرآن و العلم الحديث» می گويد:

«تا قرن هيجدهم يعنی دوازده قرن پس از نزول قرآن هنوز کارهای فلزی در نهايت ضعف بود و نه تنها ارزش آن شناخته نشده بود بلکه اساسا مهمّ و قابل توجّه تلقّی نمی شد تا آنکه ناگهان چشم دنيا به آهن دوخته شد و رقابت عجيبی در ميان دانشمندان برای استخراج و استفاده بهتر از آن بوجود آمد تا آنجا که به اين دو قرن دوران نهضت و پيشرفت و عصر فلز اطلاق شده و دنيا حقّا منافع آن را آنچنانکه بايد دريافته و صدق يکی ديگر از حقايق قرآن، نقاب از صورت به يکسو زده است. امروز منافع آهن آنچنان برای مردم دنيا روشن شده که احتياج به توضيح ندارد».

و قرآن تقريبا در هزار و چهارصد سال قبل برخلاف نظريّه مردم آن روز و موافق علم امروز سخن در اهميّت «آهن» گفته و از اين راه اعجاز خود را اثبات کرده است.

دوّم:«مسأله حرکت زمين»

در روزگاری که نظريّه «بطلميوس»[47] به عنوان بهترين فرضيّه در موضوع افلاک شناخته شده بود، در زمانی که جز سکون زمين و حرکت افلاک به دور آن چيز ديگری برای افراد بشر مفهوم نداشت، در عهدی که وسائل علمی به هيچ وجه در اختيار بشر قرار نگرفته بود تا به غير محسوسات خود به حقيقت ديگری متوجّه شوند، قرآن با لطافت خاصّی که نه با نظرات مردم آن زمان صريحا مبارزه کرده باشد که آنها از اسلام دوری کنند و نه حقيقت را بيان نکرده باشد، در چند مورد به حرکت وضعی و انتقالی زمين اشاره فرموده و می گويد:

«المْ نجْعل الاْرْض کفاتا احْيائا و امْواتا و جعلْنا فيها رواسی شامخاتٍ و اسْقيْناکمْ ماءً فُراتا».[48]

يعنی: آيا ما برای شما زمين را مرورکننده سريع[49] و زنده و مرده قرار نداده ايم؟ بلکه در آن کوههای ثابت و بلندی قرار داديم و برای شما از آن آبهای پاک و گوارا آفريديم.

در گذشته مفسّرين در تفسير اين آيه شريفه دچار اشکالاتی شده بودند، زيرا کلمه «کفات» در لغت عرب به معنی «موجودی که با سرعت پرواز می کند»، می باشد.[50] و آنها به عناوينی اين جمله را تأويل می کردند ولی پس از کشف حرکت انتقالی زمين، معنی آيه شريفه کاملاً واضح شد و نيز معلوم گرديد که چرا پروردگار پس از جمله «کفات» که در آيه شريفه ذکر شده، زنده شدن و مردن زمين که بوسيله جمله «احياءً و امواتا» گفته شده که مسلّم با ضميمه آيات ديگر مراد تابستان و زمستان است و بوجود آمدن تابستان و زمستان در اثر حرکت انتقالی زمين است.

و يا در نتيجه حرکت انتقالی زمين و بوجود آمدن فصل زمستان و تابستان جريان آب از اقيانوسها به سطح خشکی و تصفيه آنها بوسيله ابرها و آشاميدن بشر از آب پاک و قابل شرب را نام می برد.

و يا در سوره نباء آيه 5 می فرمايد:

«المْ نجْعل الاْرْض مهادا و الْجبال اوْتادا».

آيا ما زمين را برای شما گهواره و کوهها را ميخهائی بر آن قرار نداديم؟

و در سوره طه آيه 53 می گويد: «الّذی جعل لکمُ الاْرْض مهْدا» خدا آن کسی است که زمين را برای شما گاهواره قرار داد.

ترديدی نيست که اين دو آيه با تشبيه کاملاً جالبی که اهل دقّت متوجّه آن هستند به حرکت وضعی زمين اشاره کرده است.

و چون در معنی اين آيه بين مفسّرين اختلاف شديدی است، ما در اينجا خلاصه کلام يکی از مراجع بزرگ[51] را در تفسير اين دو آيه نقل می کنيم:

در صفحه 86 تفسير «البيان» آمده است.

«خواننده محترم! تأمّل کن که چگونه اين آيات به حرکت زمين نيکو اشاره کرده، چقدر عالی گاهواره را برای زمين به استعاره گرفته، آنچنانکه گهواره به منظور رشد و استراحت طفل حرکت داده می شود، همچنان زمين در اثر حرکت سبب رشد و استراحت بشر و حيوانات می گردد».

و عجيب تر آنکه فورا پس از بيان حرکت زمين در اين آيات که اشاره به حرکت وضعی زمين است به بيان استحکام زمين بوسيله کوهها که اگر نبود در اثر حرکت وضعی زمين در هم می پاشيد، می پردازد و بعد اشاره به شب و روز می کند که باز هم در اثر حرکت وضعی زمين يعنی گردش آن به دور خود بوجود می آيد. بنابراين حيرت دانشمندان جهان را به خود جلب می نمايد. چنانکه اگر کسی از باب نمونه در سوره نبأ دقّت کند، اين حقيقت را به خوبی درک می کند.

ممکن است کسی بگويد: چرا قرآن مجيد حرکت وضعی و انتقالی زمين را با کنايه و تشبيه بيان کرده و صريحا نفرموده زمين دو حرکت، يکی به دور خود و ديگری به دور خورشيد دارد؟ در جواب می گوئيم: «الکناية ابلغ من التّصريح» يعنی: کنايه بليغتر از تصريح است. زيرا اگر «پيامبر اسلام» صلی الله عليه و آله در هزار و چهارصد سال قبل که کليّه دانشمندان بشری معتقد بودند زمين حرکت ندارد، می فرمود که زمين در حرکت است، علاوه بر آنکه او را به پيامبری قبول نمی کردند، به او صدمه و آزار هم وارد می نمودند و به علاوه «پيامبر اکرم» صلی الله عليه و آلهدر آن زمان وسيله اثبات ادّعای خود را هم برای مردم نداشت. يعنی نمی توانسته اين حقيقت را برای آنها ثابت کند و بالأخره آنچنانکه «گاليله» را پس از هزار سال که از هجرت «پيامبر» صلی الله عليه و آله گذشته بود با آنکه ادّعاء نبوّت هم نمی کرد وقتی حرکت وضعی و انتقالی زمين را اثبات نمود، تنها به منظور آنکه حرف تازه ای آورده با آن عظمت و جلالت علمی که در بين مردم داشت او را به محکمه تفتيش عقائد در محضر پاپ احضار کردند و مدّتها او را زندانی نمودند و می خواستند اعدامش کنند که توبه کرد و توبه نامه او معروف است. همچنين «پيامبر اکرم» صلی الله عليه و آله را هم با وضع بدتری اذيّت می نمودند و حتّی قرآن به خطر می افتاد و رسالت حضرت «خاتم الانبياء» صلی الله عليه و آله دچار حملات مردم و بلکه دانشمندان آن زمان قرار می گرفت و نمی گذاشتند صدای اسلام به گوش کسی برسد. ولی وقتی قرآن با آن بيان اعجازآميز که در مقام تذکر نعمتهای الهی يا در مقام اثبات وجود خدا با تشبيه و کنايه مطلب را بيان کرده، علاوه بر آنکه مردم آن زمان را عليه خودش تحريک نفرموده، مطلب را به طوری کامل و صحيح اداء کرده که امروز دانشمندان به نحو احسن آن را قبول می کنند.

سوّم:«مسأله کرويّت زمين»

در گذشته مفسّرين متوجّه نبودند که منظور از «ربُّ الْمشْرقيْن و ربُّ الْمغْربيْن» چيست زيرا اگر منظور، فصول باشد هر روز از فصل زمستان و تابستان و بهار و پائيز، مشرق و مغرب جداگانه ای دارد. و در لغت به محلّ فرو رفتن ماه مغرب نمی گويند. ولی از زمانی که «کرويّت» زمين به صورت علم جلوه کرد معنی آيات به ترتيب زير واضح شد.

قسمت اوّل آيات

آيه 28 سوره شعراء می گويد: «قال ربُّ الْمشْرق و الْمغْرب و ما بيْنهُما انْ کنْتُمْ تعْقلُون» وقتی موسی در مناظره خود با فرعون می خواهد، خدا را به او معرّفی کند، می گويد:

پروردگار من خدائی است که خالق شرق و غرب و آنچه در بين اين دو است، می باشد. اگر تعقّل و تفکرکننده باشيد.

اين آيه چون در مقام مناظره با فرعون و طرفداران او بيان شده بايد به محسوسات کسانی که مورد خطابند نزديک باشد تا آنکه مناظره صحيح انجام شود و لذا تنها به آنچه در وقت مناظره محسوس مخاطبين بوده اشاره فرموده و آن جز يک مشرق و يک مغرب و آنچه در بين آنها از مخلوقات وجود داشته، چيز ديگری نبوده است. (و اين يکی از بزرگترين رموز بلاغت است).

و همچنين اگر در سوره بقره آيه 136 می فرمايد: «سيقُولُ السُّفهاءُ من النّاس ما ولّيهُمْ عنْ قبْلتهمُ الّتی کانُوا عليْها قُلْ للّه الْمشْرقُ و الْمغْربُ».[52]

اين نيز در مقام مناظره است و بايد محسوسات مخاطبين در زمان خاصّی مورد توجّه و منظور نظر قرار گيرد.

و اگر در سوره بقره آيه 110 می فرمايد: «و للّه الْمشْرقُ و الْمغْربُ فايْنما تُولُّوا فثمّ وجْهُ اللّه».[53]

در مقام بيان احاطه الهی بر مخلوق بوده و اينجا جز کلمه مشرق و مغربی که در زمان خطاب، محسوس خلق است، چيز ديگری نبايد گفته شود، زيرا خلاف بلاغت بوده است.

و حتّی اگر در سوره مزمّل آيه 9 فرموده: «ربُّ الْمشْرق و الْمغْرب» خلاف حقيقت نبوده زيرا آيات قبل و بعد آن خطاب به شخص «پيامبر اکرم» صلی الله عليه و آلهبوده و مسلّم زمان خاص و وقت خطاب، منظور شده و در اين صورت جز با جمله مفرد آن را اداء نمودن، چيز ديگری معنی ندارد و يا لااقل برخلاف بلاغت می باشد.

قسمت دوّم از آيات

سوره رحمن آيه 17 می گويد: «ربُّ الْمشْرقيْن و ربُّ الْمغْربيْن» خدای دو مشرق و دو مغرب. در اين آيه که جنبه مناظره و خطاب به فرد خاص و زمان خاص منظور نشده است و بلکه فقط در بيان خداشناسی برای جنّ و انس بوده و تمام زمانها را در نظر گرفته است، کلمه «مشْرقيْن» در آيه آمده و با بيان زير به کرويّت زمين اشاره فرموده است:

زيرا واضح است که با توجّه به کرويّت زمين، در هر زمانی که خورشيد از ديدگان ما ناپديد شود در همان زمان در جای ديگر ظاهر می گردد.

پس اگر مثلاً ما رو به جنوب بايستيم، طرف راست برای نيمکره ای که ما در آن قرار گرفته ايم، مغرب است و همان محل در زمان غروب خورشيد، برای نميکره ديگر مشرق خواهد بود.

و همچنين طرف چپ برای نيمکره ما مشرق و برای نيمکره ديگر مغرب است.

بنابر اين يک مشرق و يک مغرب طرف راست ما و يک مشرق و يک مغرب طرف چپ ما قرار خواهد گرفت. و مسلّم در غير اين فرض «مشْرقيْن و مغْربيْن» به صيغه تثنيه معنی ندارد.

و نيز در آيه 38 سوره زخرف می فرمايد:

«حتّی اذا جاءنا قال يا ليْت بيْنی و بيْنک بُعْد الْمشْرقيْن فبئْس الْقرينُ».

«وقتی آنکه پيروی از شيطان کرده و از ذکر خدا اعراض نموده به محضر عدل الهی در قيامت مشرّف می گردد، می گويد: ای کاش بين من و تو ای شيطان دوری دو مشرق بود، زيرا تو بد قرينی برای من بودی».

جای ترديد نيست با فرض کرويّت زمين و شرحی که در آيه بالا ذکر شد بُعد دو مشرق در سطح کره، در نهايت درجه دوری از يکديگر قرار گرفته است.

اگر مشرقين به معنی مشرق و مغرب نيمکره ای که ما در آن قرار گرفته ايم می بود و مجازا اين نام را بر اين دو اطلاق کرده بودند، نهايت درجه «بُعد» که در آيه منظور بوده است، استفاده نمی شد.

بنابراين در اين آيه به کرويّت زمين کاملاً اشاره شده و يکی ديگر از وجوه اعجاز قرآن مجيد ظاهر گرديده است.

زيرا اگر در زمانی که مردم دنيا معتقد نبودند که زمين کروی است، حضرت «رسول اکرم» صلی الله عليه و آله با نداشتن وسائل علمی و تحقيقاتی بگويد که زمين کروی است، مسلّم اين گفتار معجزه است.

قسمت سوّم از آيات

در سه آيه از قرآن به کلمه مشارق و مغارب که جمع مشرق و مغرب است اشاره شده[54] که در مرحله اوّل احتمال دارد منظور مشرقهائی که از اختلاف افق بدست می آيد باشد که باز به کرويّت زمين اشاره شده و در مرحله دوّم ممکن است اختلاف فصول در حرکت زمين به دور خورشيد منظور باشد که برای هر روز شرق و غربی در نظر گرفته باشند که اين معنی مستبعدی است.

چهارم:«سفر به سوی آسمان از نظر قرآن»

کليّه فلاسفه معتقد بودند که نفوذ در سقف نيلگون آسمان، غير ممکن است و حتّی زير بار ادّعاء «پيامبر اسلام» صلی الله عليه و آله که من به معراج جسمانی رفته ام بعنوان آنکه «خرق و التيام»[55] لازم می آيد، نمی رفتند.

قرآن همان گونه که می گويد: «و سخّر لکمُ الْفلْک».[56]

«و سخّر لکمُ الاْنْهار».[57]

نيز می گويد: «و سخّر لکمُ الشّمْس و الْقمر».[58] (خدا مسخّر شما خورشيد و ماه را قرار داد).

«و سخّر لکمْ ما فی السّموات و ما فی الاْرْض جميعًا منْهُ»[59] (خدا مسخّر شما گرداند آنچه در بالائيها و پستی است، همه را، ولی اختيار در حقيقت از او است).

و بلکه صريحتر می فرمايد: «يا معْشر الْجنّ و الاْنْس ان اسْتطعْتُمْ انْ تنْفُذُوا منْ اقْطار السّموات و الاْرْض فانْفُذُوا لاتنْفُذُون الاّ بسُلْطانٍ».[60]

ای گروه جنّ و انس! اگر می توانيد به اقطار آسمانها و زمين نفوذ کنيد پس فرو رويد. ولی اين کار را نمی توانيد انجام دهيد مگر با تسلّط و تهيه وسائل حرکت به اقطار آسمانها و زمين.

جمعی می گويند: آيه بالا درباره قيامت نازل شده و دليلشان آيات قبل و بعد اين آيه است که درباره روز واپسين نازل گرديده است. ولی از نظر مفسّرين حقيقی يعنی پيروان «اهل بيت عصمت» عليهم السلام مسلّم است که سياق آيات به هيچ وجه دليل بر مطلبی نخواهد بود.

و بدون ترديد قيامت در زمين بر پا می شود و بدون ترديد بهشت و جهنّم در آسمانها است و بدون ترديد مردم کره زمين در قيامت و معاد با همين بدن خاکی محشور می شوند، و بدون ترديد در بهشت و جهنّم هم با همين بدن خاکی زندگی می کنند، بنابراين مقدّمات لازم است که سفر کيهانی و رفتن به آسمانها از نظر قرآن جائز باشد و حال آنکه فلاسفه در آن زمان به اين مسأله معتقد نبوده و امروز علم آن را کشف کرده است.

بنابراين اسلام در اين موضوع هم برخلاف فرضيّات آن روز و بر طبق علم امروز به امکان سفر کيهانی اشاره فرموده و به اين وسيله پرده ديگری از چهره اعجاز آيات قرآن برداشته است.

پنجم:«جنين شناسی از نظر اسلام و قرآن»

ما می دانيم قبل از ساختمان دستگاههای مجهّز ميکروب شناسی و بوجود آمدن ميکروسکپهای قوی، ممکن نبود که بشر بتواند بدون ارتباط با علوم ماوراءالطّبيعه از علم جنين شناسی اطّلاعی داشته باشد.

در عصر «پيامبر اسلام» صلی الله عليه و آله آنچه در بين مردم معروف بود، اين بود که فرزند از نطفه پدر بوجود می آيد و مادر، جز ظرفی برای پرورش نطفه پدر چيزی نيست. و مادر حقّی نسبت به فرزند ندارد.

ولی قرآن و اسلام برخلاف فرضيّه ديروز و طبق علم امروز، در اين موضوع نظر داده و در چند آيه اشاره می کند، آن چنانکه پدر در انعقاد نطفه فرزند سهيم است، مادر نيز در آن سهم دارد و شايد سهم زيادتری هم داشته باشد.

قرآن در اين باره می گويد:

«و تلْک حُجّتُنا اتيْناها ابْراهيم علی قوْمه نرْفعُ درجاتٍ منْ نشاءُ انّ ربّک حکيمٌ عليمٌ» (تا آنکه می فرمايد:) «و منْ ذُرّيّته داوُد و سُليْمان و ايُّوب و يُوسُف و مُوسی و هارُون و کذلک نُجْزی الْمُحْسنين و زکريّا و يحْيی و عيسی و الْياس کلٌّ من الصّالحين».[61]

از اين آيه استفاده می شود که يکی از فرزندان حضرت ابراهيم حضرت عيسی است با آنکه عيسی پدر نداشت. پس مسلّم از ناحيه مادر به حضرت ابراهيم منتسب است و طبيعی است که در صورتی حضرت عيسی از ذريّه حضرت ابراهيم محسوب می شود که حضرت مريم نطفه ای از خود داشته باشد و نطفه او موجب ايجاد فرزند بشود ولی اگر قرآن هم مثل مردم آن روز معتقد بود که مادر از خود نطفه ای ندارد و تنها ظرف پرورش کودک است، نمی خواست بگويد که حضرت عيسی از ذريّه حضرت ابراهيم است بلکه بايد می گفت و معتقد بود که نطفه حضرت عيسی از جای نامعلومی به حضرت مريم منتقل شده و او دارای فرزند گرديده است. و اين خود دليل بر اين است که قرآن می داند نطفه مادر هم در انعقاد فرزند مؤثّر است.

و نيز می فرمايد:

«فمنْ حاجّک فيه منْ بعْد ما جاءک من الْعلْم فقُلْ تعالوْا ندْعُ ابْناءنا و ابْناءکمْ و نساءنا و نساءکمْ و انْفُسنا و انْفُسکمْ ثُمّ نبْتهلْ فنجْعلْ لعْنة اللّه علی الْکاذبين».[62]

مفسّرين و کليّه مورّخين و تمام پيشوايان دين فرموده اند که «پيامبر اسلام» صلی الله عليه و آله در اين آيه از کلمه ابناءنا (فرزندان ما) منظوری جز «حسن» و «حسين» عليهماالسلام نداشته است و تنها آنها بودند که در مباهله با نصاری حاضر شدند و حال آنکه آنها از طرف مادر به «پيامبر اکرم» صلی الله عليه و آله منتسب می شوند.

و نيز در سوره نساء آيه 27 می فرمايد:

«حُرّمتْ عليْکمْ اُمّهاتُکمْ و بناتُکمْ» (تا آنکه می فرمايد:) «و حلائلُ ابْناءکمُ الّذين منْ اصْلابکمْ».

از اين آيه استفاده می شود که ازدواج دختران بر پدر و زوجه پسرانی که از صلب پدرانند بر پدر حرام است و از نظر کليّه مسلمين به راهنمائی مفسّرين واقعی قرآن، دخترانی که در آيه است شامل دختران پسر و نيز همسر پسران شامل زوجه پسر دختر نيز می گردد. بنابراين اسلام معتقد است که «مادر» در انعقاد نطفه فرزند کاملاً سهيم است.

و نيز در سوره دهر آيه 2 می فرمايد:

«انّا خلقْنا الاْنْسان منْ نُطْفةٍ امْشاجٍ» يعنی: ما خلق کرديم انسان را از نطفه بهم مخلوط شده، «امام باقر» عليه السلام در تفسير اين آيه فرمود: «ماء الرّجل و ماء المرئة اختلطا جميعا» يعنی: آب مرد و آب زن مخلوط می شود و نطفه فرزند منعقد می گردد.

ما در کتاب «پاسخ ما» و کتاب «انوار زهرا عليهاالسلام» درباره اينکه چرا فرزندان حضرت «علی» و «فاطمه» عليهماالسلام را «ابن رسول اللّه» می گويند، نوشته ايم که حتّی «ائمّه اطهار» عليهم السلام در ضمن مناظراتی که با خلفاء زمان خود درباره اين موضع داشته اند، همان مطلبی را اثبات کرده اند که دانشمندان علم جنين شناسی امروز با وسائل مجهّز و کافی توانسته اند به گوشه ای از آن مطالب و علوم توجّه پيدا کنند.

ما در کتاب «پاسخ ما» شرح مفصّلی از کيفيّت پيدايش انسان از «اسپرماتوزوئيد» که نطفه مرد است و «اوول» که نطفه زن است نگاشته ايم و در آنجا يادآور شده ايم که هر دوی آنها بطور مساوی در ايجاد فرزند دخالت دارند. و بايد هر يک از آنها قسمتی از بدن انسان را تشکيل دهند.

قابل توجّه آنکه دانشمندان جنين شناس معتقدند که نطفه زن نقش مؤثّرتری در ايجاد و پرورش فرزند به کار می برد، يعنی از زمان انعقاد نطفه تا وضع حمل سراپای مادر برای نسل جديد حکم و وضع مشابه يک تخم مرغ را خواهد داشت نسبت به جوجه ای که در آن است و رشد می کند.

خروس تخم مرغی را نطفه دار می کند، ديگر تا زمانی که جوجه هايش بالغ می شوند تمام زحمات به عهده مرغ است بسا که خروس نباشد ولی مرغ تخم می گذارد و بسا که تخم مرغ بدون خروس جوجه می آورد.

مادر و پدر نيز همين وضعيّت را دارند. نطفه پدر (اسپرماتوزوئيد) به تخمک (اوول) مادر می رسد، يکی می شود، شروع به فعّاليّت می کند، فعّاليّت بدون تغذيه نمی شود و تغذيه نطفه از طرف مادر است.

نطفه که روزهائی چند در لوله های رحم سرگردان است از کجا بايد تغذيه شود؟ گويا «اوول» اين پيش بينی را کرده، و بطور تقريب غذائی جهت خود و اسپرماتوزئيد، آن قدر برداشته که برای زمان قبل از لانه گزينی کافی است.

وقتی نطفه ای از پدر يعنی «اسپرماتوزئيد» و نطفه ای از مادر جدا از هم در جستجوی همند تا نسل جديدی بسازند فقط مادر به فکر تغذيه است. «اوول» غذا با خود حمل می کند، بعد سلولهای مخاط رحم توسط نطفه منهدم می شود تا لانه گزينی انجام گيرد.

باز سلولهای خراب شده که به مصرف تغذيه نطفه می رسد از مادر است. کم کم وضعيّت جنين، مانند اعضاء ديگر بدن که در مايعات غوطه ورند درآمده، او نيز در مايعی از بدن به نام (مايع آمنيوتيک) غوطه ور شده و از آنجائی که مادر می خورد و يا می آشامد تغذيه می نمايد.

بعد هم که از مادر جدا شد و متولّد گرديد باز هم مادر متکفّل تغذيه او بوده آنچه را بوسيله رگهای مخصوص در جفت به طفل می رساند، اينک بوسيله رگهای مخصوص در پستان به او می رساند و در هيچ زمان از پدر خبری در کاری نيست.[63]

تا اينجا از نظر علم روز ثابت شد که مادر در بوجود آوردن فرزند و رشد و تربيت او سهم بيشتری از پدر دارد.

ناگفته پيداست که اين حقيقت در قرون اخير که چشم مسلّح بوجود آمده واضح گرديده. ولی قرآن با تفسيری که پيشوايان شيعه در چهارده قرن قبل بر قرآن داشته اند، تمام مطالب فوق را با بيانی ساده برای پيروانشان فرموده اند و در ضمن آيات و روايات بسياری اشاره و بلکه تصريح کرده اند که مبدأ خلقت انسان هم نطفه زن و هم نطفه مرد است و ما در اين فصل به چند نمونه از کلمات خاندان عصمت که همان حقايق قرآن است، اشاره می کنيم.

1 ـ قال رسول اللّه صلی اللّه عليه وآله: «اخبرنی جبرئيل انّه اذا سبق ماء الرّجل ماء المرئة نزع اليه الولد و اذا سبق ماء المرئة ماء الرّجل نزع اليها».[64]

«پيامبر اکرم» صلی الله عليه و آله فرمود: جبرئيل به من خبر داد که وقتی آب مرد بر آب زن پيشی گيرد، فرزند به شکل پدر متولّد می شود و اگر آب زن بر آب مرد پيشی گيرد، فرزند به شکل مادر متولّد می گردد.

2 ـ روزی از «پيغمبر اسلام» صلی الله عليه و آله سؤال شد که انسان چگونه بوجود می آيد؟ آن حضرت فرمود: «ماء الرّجل ابيض غليظ و ماء المرئة اصفر رقيق فاذا علا ماء الرّجل ماء المرئة کان الولد ذکرا باذن اللّه عزّوجل و اذا علا ماء المرئة ماء الرّجل خرج الولد انثی باذن اللّه تعالی».[65]

«آب مرد سفيد و غليظ است و آب زن زرد رنگ و رقيق است (وقتی اين دو در رحم جمع شوند) اگر آب مرد بر آب زن غلبه کند فرزند به خواست خداوند عزّوجل پسر خواهد بود. و اگر آب زن بر آب مرد غلبه پيدا کند فرزند به اجازه خداوند دختر خواهد شد».

3 ـ پيشوای ششم شيعيان «امام صادق» عليه السلام فرمود: «اذا سبق ماء الرّجل ماء المرئة فالولد يشبه اباه و عمه و اذا سبق ماء المرئة ماء الرّجل يشبه الولد امه و خاله».[66]

«اگر آب مرد بر آب زن سبقت گرفت فرزند شباهت به پدر و عمويش پيدا می کند و اگر بعکس شد يعنی آب زن بر آب مرد غلبه کرد نوزاد شباهت به مادر و دائی خود دارد».

از روايات فوق چند نکته علمی استفاده می شود.

اوّل: چنانکه علم جنين شناسی ثابت کرده نطفه زن و مرد در انعقاد فرزند هر دو مؤثّرند.

دوّم: پيشوايان اسلام در اين روايات اشاره به علم «ژنتيک» و يا قانون وراثت نموده اند با اينکه در کتاب دانش «که به گمان اروپائيان مجموعه گرانبهائی از معارف بشری است» می نويسد:

«در طی قرون متمادی بشر درباره اسرار توارث دچار حيرت بوده و فقط از اواخر قرن گذشته شروع به درک چگونگی اين مسأله نمود ولی مطالعات درباره اين موضوع فقط از اوائل قرن حاضر به صورت دانش مستقلّی که «علم پيدايش موجودات» نام گرفته در آمده است. پايه گذار حقيقی اين علم جديد راهبی که در صومعه «برون» واقع در نزديکی «وين» می زيست، می باشد. اين شخص «يوهان مندل» نام داشت و در سال 1822 متولّد شده بود».

چنانکه ملاحظه فرموديد از نظر دانشمندان اروپا علم ژنتيک کاملاً جوان است و حتّی عمرش به دو قرن هم نرسيده و ما در اينجا برای آنکه اعجاز گفتار پيشوايان اسلام واضح گردد آخرين نظريه دانشمندان روز را در موضوع علم ژنتيک از نظر شما می گذرانيم.

دکتر «اوکوسيت واسيمان»، دانشمند بزرگ آلمانی در کتاب «دانش» پس از مطالعات زيادی معتقد شده بود که عامل حقيقی توراث، مادّه ای است به نام (پلاسمای نطفه ای) که در هسته مرکزی سلولهای نطفه ای در قسمت «کروماتين»[67] سلولها وجود دارد.

ناگفته پيدا است که اين دانشمند تا حدود زيادی به حقيقت نزديک شده است، زيرا آخرين تحقيقات علمی در اين باره به ما می گويد: موقعی که سلولها می خواهند تقسيم شوند «کروماتين» به عدّه ای از اجسام نخ مانند که «کروموزم» يعنی اجسام رنگ پذير ناميده می شوند، تقسيم می گردند.

امروز برای ما مسلّم شده است که اين «کروموزمها» ناقل خصوصيّات ارثی هستند و در کلّيه سلولهای نباتات، حيوانات و انسان يافت می شوند و تعداد آنها در هر سلول بر حسب نوع موجودات متفاوت است.

سلولهای بعضی از موجودات زنده دارای تعداد کمی «کروموزم» می باشد، سلول انسان 46 «کروموزم» دارد.

امروز ثابت شده است که «کروموزمها» به صورت جفت در سلولها وجود دارند و هر جفت از آنها دارای شکل خاصّی است. در موقع تقسيم سلول «کروموزمها» نيز تقسيم می گردند، تقريبا کلّيه سلولها دارای تعداد کامل «کروموزم» معيّنی می باشند.

يکی از موارد مهمّ استثنائی، تعداد «کروموزمهای» نطفه ای می باشد. موقعی که سلولهای نطفه ای رسيده می شوند برای آخرين بار تقسيم می گردند. در اين عمل تقسيم، از هر جفت «کروموزم» فقط يک عدد در هر سلول نطفه قرار می گيرد و هر يک از سلولهای نطفه ای دارای نصف تعداد معمولی «کروموزم» خواهد بود.

مثلاً در مورد انسان سلول نطفه ای به جای 46 «کروموزم» فقط 23 «کروموزم» دارد. درک علّت اين امر مشکل نيست، زيرا برای پيدايش يک موجود جديد بايد دو سلول با يکديگر ترکيب شوند.

اگر هر يک از آنها دارای تعداد کامل «کروموزم» می بود سلول جديدی که از آميزش آن دو بدست می آمد دارای دو برابر تعداد «کروموزمهای» سلول معمولی می گرديد.

داستان شگفت انگيز وراثت به همين جا خاتمه نمی يابد، بدين معنی که «کروموزمها» کوچکترين واحد توارث نيستند.

دانشمندان معتقدند که اين «کروموزمها» از ذرّات کوچکی که «ژن» يا مادّه حياتی ناميده می شوند، تشکيل می يابند. اين واحدهای کوچک به شکل دانه های تسبيح در طول «کروموزم» قرار گرفته اند.

در هر صورت «ژن» را می توان به منزله کوچکترين واحد و يا به عبارت ديگر «اتم» توارث تلقّی کرد و ملکول هر «ژن» با ملکول «ژن» ديگر متفاوت است.

طرز قرار گرفتن اين ذرّات در دور «کروموزمها» تعيين شده و مورد مطالعه قرار گرفته و نقش آنها در انتقال خصوصيّات ارثی کشف گرديده است.

هر «کروموزم» ممکن است دارای چند صد عدد «ژن» باشد. هر يک از اين ژنها به سهم خود نقش کوچکی را در انتقال خصوصيّات ارثی به عهده دارند.

مثلاً برای انتقال خصوصيّات کوچکی از قبيل رنگ چشم، چندين «ژن» بايد با يکديگر همکاری کنند.[68]

آنچه در بالا گفته شد، فقط مقدّمه و جزء کوچکی از کشفيّاتی که در اين زمينه بدست آمده است می باشد. تشريح جزئيّات اين مسأله دشوار است و دانشمندانی که عمر خود را صرف مطالعه اين مبحث نموده اند هنوز از چگونگی ارتباط «ژنها» با يکديگر اطّلاع درستی ندارند و نمی دانند که چرا گاهی از اوقات خصوصيّات غير مترقّبه بطور ناگهانی به حيوانات يا نباتات انتقال می يابد.

آنها فقط می دانند که در «کروموزمهای» سلول نطفه ای تغييراتی رخ داده است و در نتيجه موجودی تولّد يافته است که به هيچ وجه با والدين يا برادران و خواهران خود شباهتی ندارد. اين نوع موجودات را نژاد تغيير يافته (موتانت) می نامند.

عقيده ديگری که بعضی از دانشمندان آن را جديدا مورد بحث قرار داده اند اين است که می گويند: عامل تعيين جنس، همراه «کروموزمهای» غير جنسی نيست بلکه عامل معيّن کننده جنس را همراه يکی از «کروموزمهای» ديگری که شناخته شده (به نام کروموزومهای جنسی) می دانند و وجود آن را در هر دو جنس (کرمک و تخمک) عقيده دارند.

بنابر اين اگر آن «کروموزم» در کرمک (اسپرم) بيشتر باشد، فرزند پسر خواهد بود و اگر در تخمک (اوول) بيشتر بود نوزاد دختر است.[69]

حالا بعد از آنکه مختصری از اين مسأله بحث شد، برگرديم به تشريح رواياتی که از پيشوايان اسلام نقل کرديم.

«پيغمبر اسلام» صلی الله عليه و آله فرمود: (وقتی آب زن و مرد جمع شد) يعنی (اسپرماتوزئيد) وارد (اوول) گرديد «اگر نطفه مرد غلبه کرد» يعنی ژنهای کروموزم جنسی کرمک (اسپرم) بيشتر بود فرزند پسر است (و اگر نطفه زن غلبه کرد) يعنی ژنهای کروموزم جنسی تخمک (اوول) بيشتر بود فرزند دختر است.

قابل توجّه آنکه بعضی از دانشمندان علم «ژنتيک» در آخرين تحقيقات علمی خود گفته اند: در کروموزمها «ژن»هائی که حامل صفات و خصوصيّات نياکانند گاهی زياد و گاهی کم اند.

امام عليه السلام در روايت بالا می فرمايد: اگر آب مرد بر آب زن غلبه کند، (يعنی ژنهای کروموزم نطفه مرد غلبه داشته باشد) فرزند به پدر و عموها شباهت دارد و اگر آب زن بر نطفه مرد غلبه کرد (يعنی ژنهای کروموزم نطفه زن غلبه داشت) فرزند شباهت به مادر و خاله هايش خواهد داشت.

در اينجا ممکن است يک مطلب فکر خوانندگان را متوجّه خود سازد و بگويند اگر اين اصل مسلّم باشد، چرا بسياری از فرزندان شباهتی به پدر و مادر خود ندارند؟

در پاسخ می گوئيم: اوّلاً پيشوايان اسلام تنها موضوع توارث را صد درصد مؤثّر نمی دانند بلکه نيرو و قدرت پروردگار را کاملاً مؤثّر دانسته که اگر برخلاف طبيعت اراده کند اثر ژنها را خنثی می نمايد و لذا در وقتی که امام عليه السلام می گويند اگر نطفه مرد بر نطفه زن غلبه کرد فرزند پسر است، بلافاصله فرموده اند: «باذن اللّه» يعنی اگر خداوند اذن دهد.

لذا می گوئيم: اينکه حضرت «عيسی» عليه السلام تنها از حضرت مريم بدون پدر متولّد شده با در نظر گرفتن مطالب فوق زياد شگفت انگيز نيست بلکه معجزه در اين است که بايد طبق قانون توارث و علم ژنتيک اولادی که تنها از زن بوجود می آيد دختر باشد. ولی حضرت «عيسی» عليه السلام يک مرد از حضرت مريم يک زن که به هيچ وجه از لحاظ تقسيمات «کروموزمی» نبايد تحقّق پيدا کند چگونه آن حضرت بوجود آمده است.

اسلام اين مطلب را سهل دانسته زيرا اين مورد را تنها مربوط به قدرت پروردگار می داند و در قرآن تصريح کرده که تولّد حضرت عيسی بدون پدر پنجاه درصدش مربوط به قانون توارث نبوده بلکه پسر بودنش خلقت ابتدائی بوده که می فرمايد:

«عيسی هم مانند آدم خلقت شده است»[70] يعنی همان گونه که بوجود آمدن آدم و خصوصيّات او مربوط به قانون توارث نبوده و تنها قدرت خدا در بوجود آوردن آن حضرت مؤثّر بوده است، همچنين حضرت عيسی پنجاه درصد از خلقتش خلقت ابتدائی بوده و پنجاه درصد ديگر مربوط به توارث بوده است.

و بالاخره از گفتار فوق به اين نتيجه می رسيم که اولاد را نبايد فقط فرآورده پدر دانست بلکه مادر در ايجاد فرزند نفش مؤثّرتری دارد.

اينجا شايد مهمترين مطلبی که افکار جمعی را متوجّه خود ساخته اين باشد که چرا دانشمندان علم جنين شناسی به عظمت کلام پيشوايان اسلام توجّه نداشته و اعجاز قرآن را در اين زمينه اذعان نکرده اند؟

در پاسخ اين عدّه بايد گفت که مردم غير مسلمان بيشتر اسلام را از دريچه تاريخ خلفاء و افکار علماء اهل سنّت می نگرند و گمان می کنند که خلفاء اموی و عبّاسی نمايندگان حقيقی «پيغمبر اسلام» صلی الله عليه و آله بوده اند و ترديدی نيست که آنها هم از اين مطلب بی بهره بوده اند. بخصوص اين موضوع که اثباتش ضررهای فوق العاده ای برای اغراض شخصی آنان داشته که در نتيجه اگر هم پيشوايان شيعه می خواستند اين مطالب را به آنان تعليم دهند، در مقام بحث و مجادله بر می خواستند و منکر اين مطلب علمی می شدند.

و لذا پيشوايان اهل سنّت و خلفاء اموی و عبّاسی يا از اين موضوع اطّلاعی نداشته و طبق افکار سطحی مردم قضاوت کرده و يا روی حقد و حسد اصرار داشته اند که بگويند فرزندان تنها متعلّق به پدرانند و مادران در ايجاد آنها دخالتی ندارند و غالبا به اين شعر متمسّک می شدند:

«بنونا بنو ابنائنا و بناتنا بنوهنّ ابناء الرّجال الأباعد».

«فرزندان ما از پسران ما خواهند بود ولی فرزندان دختر ما فرزندان مردان ديگر و دور از نسب ما می باشند»

و همچنين مکرّر خلفاء اموی و عبّاسی با پيشوايان شيعه در مورد اين موضوع بحث می کرده اند و بخصوص عبّاسيان منکر اين معنی بوده اند.

زيرا حقد و حسد آنان نمی گذاشت کسی را در مقابل خود در نسب برتر و پر اهميّت تر ببينند و لذا مکرّر پيشوايان معصوم شيعه با آنان مباحثاتی در اين موضوع داشته و از نظر علم و استدلالات عقلی و نقلی اثبات می کرده اند که فرزندان «فاطمه» عليهاالسلام به همان مناسبت که فرزندان ابيطالب اند فرزندان «پيغمبر اسلام» صلی الله عليه و آله هم خواهند بود. چنانکه مباحثه حضرت «موسی بن جعفر» عليه السلام با هارون الرّشيد در کتب تاريخ و روايات ذکر شده است.[71]

بنابراين مسلّم است، علاوه بر اينکه فرزندان «علی» و «فاطمه» عليهماالسلام از نظر علم، فرزندان پيغمبرند بيان اين مطلب هم به تنهائی از قرآن و پيشوايان اسلام بخصوص با نداشتن وسائل علمی معجزه است.

ششم:«عمر زمين و قرآن»

آنچه در کتب عهدين نوشته شده و همچنين در زمان بعثت «پيامبر اکرم» صلی الله عليه و آله در بين مردم معروف بوده، اين بوده است که از عمر زمين کمتر از ده هزار سال گذشته است، چنانکه در سفر پيدايش از کتاب تورات به اين مطلب تصريح شده است.

ولی قرآن برخلاف نظريه دانشمندان آن روز و طبق علم امروز عمر کره زمين را طولانی دانسته و حتّی زندگی بشر را در آن پر سابقه می داند.

زيرا وقتی قصّه حضرت آدم را نقل می کند از قول ملائکه می گويد:

«اتجْعلُ فيها منْ يُفْسدُ فيها و يسْفک الدّماء».[72]

«يعنی: آيا می خواهی در کره زمين کسی را قرار دهی که در آن فساد و خونريزی کند؟»

در تفسير اين آيه مفسّرين واقعی قرآن يعنی «ائمّه اطهار» عليهم السلام می فرمايند: ملائکه سابقه زندگی بشر و خصوصيّات روحی او را می دانسته اند به همين جهت اين سؤال را از پروردگار نموده اند.

و لذا وقتی از اين مفسّرين سؤال می شود که آيا قبل از اين عالم و آدم در کره زمين عالم و آدم ديگری هم بوده، در پاسخ به مضامين مختلف جواب مثبت داده بلکه به قدری آن را در کره زمين مکرّر می دانند که ذکر عدد آن را برای شنونده خسته کننده دانسته اند. در تفسير «برهان» در ذيل همين آيه روايات فراوانی در اين زمينه نقل شده است.

بنابراين قرآن با بيان مطلب فوق يک پرده ديگر از وجوه اعجاز قرآن را به کناری زده و مطلب ما را ثابت کرده است.

هفتم:«قرآن و موجودات آسمانی»

امروز با وسائل مختلف علمی کشف شده که در کرات ديگر نيز موجودات زنده ای وجود دارند که آنها حتّی دارای علم و عقل و دانشند.

و قرآن نيز با آياتی به اين جمله اشاره فرموده و می گويد:

«و منْ اياته خلْقُ السّموات و الاْرْض و ما بثّ فيهما منْ دابّةٍ و هُو علی جمْعهمْ اذا يشاءُ قديرٌ».[73]

«يعنی: از نشانه های خدا خلقت و آفرينش آسمانها و زمين و جنبندگانی است که در آنها پراکنده شده است و او قدرت دارد هرگاه بخواهد همه را جمع آوری کند.»

که از کلمه «دابّة» کاملاً استفاده می شود که در آسمانها نيز جانداری وجود دارد.

اين بود چند جمله بسيار مختصر از صدها مطلب علمی که در اعجاز قرآن از نظر علوم مادّی در کتب مختلف ذکر شده است.

هشتم:«قرآن و اخبار از آينده»

قرآن در بسياری از آيات خبر از آينده داده که منجمله اين آيات است.

1 ـ «و اذْ يعدُکمُ اللّهُ احْدی الطّائفتيْن انّها لکمْ و تودُّون انّ غيْر ذات الشّوْکة تکونُ لکمْ و يُريدُ اللّهُ انْ يُحقّ الْحقّ بکلماته و يقْطع دابر الْکافرين».[74]

«زمانی که وعده داد خدا که بر يکی از دو دسته لشگر دشمن پيروز خواهيد شد و شما دوست داشتيد طائفه غير مسلح برای شما باشد و تنها شما با آنها روبرو شويد ولی خدا می خواهد حقّ را آشکار کند و کافران را ريشه کن سازد».

اين آيه قبل از جنگ بدر نازل شده و ريشه کن ساختن کفّار را به مسلمانان وعده فرموده با آنکه جمعيّت مسلمانان سيصد و سيزده نفر بيشتر نبود و اين تعداد در مقابل کثرت جمعيّت کفّار به حساب نمی آمد و از نظر قوا، نيز نوشته اند که در ميان لشگر مسلمين جز برای زبير و مقداد اسب وجود نداشت و حال آنکه مشرکين کاملاً مجهّز به قوای آن روز بوده اند، قرآن با صراحت به آنها وعده پيروزی فرموده است. اين خود بهترين دليل بر پيشگوئی قرآن است.

2 ـ سوره روم آيه دوّم الی ششم می فرمايد:

«غُلبت الرُّومُ فی ادْنی الاْرْض و هُمْ منْ بعْد غلبهمْ سيغْلبُون فی بضْع سنين للّه الاْمْرُ منْ قبْلُ و منْ بعْدُ و يوْمئذٍ يفْرحُ الْمُؤْمنُون بنصْر اللّه ينْصُرُ منْ يشاءُ و هُو الْعزيزُ الرّحيمُ وعداللّه لايُخْلفُ اللّهُ وعْدهُ و لکنّ اکثر النّاس لايعْلمُون».

«يعنی: روميان در نزديکترين سرزمين مغلوب شدند ولی آنها به زودی پيروز خواهند شد. چند سال بيشتر طول نمی کشد. کارها پيش از اين و بعد از اين دست خدا است و او توانا و مهربان است و در آن روز مؤمنين از نصرت الهی خوشحال می شوند. خداوند هر کس را بخواهد ياری می کند و وعده الهی تخلّف ندارد ولی بيشتر مردم نمی دانند».

که در اين آيه از غالب شدن روم بر سلطان فارس بعد از آنکه در زمان نزول اين آيه مغلوب شده بودند خبر داده است و آن پس از سالها که از نزول اين آيه گذشته بود، واقع شد.

3 ـ «بسْم اللّه الرّحْمن الرّحيم انّا اعْطيْناک الْکوْثر فصلّ لربّک و انْحرْ انّ شانئک هُو الاْبْترُ».[75]

«ما به تو کوثر عطا کرديم. برای خدا نماز بخوان و نحر کن و بدان که دشمنت يعنی بنی اميّه مقطوع النّسل است.»

که در اين سوره از قطع نسل بنی اميّه و پيشرفت دين مقدّس اسلام و توسعه نسل «پيامبر اکرم» صلی الله عليه و آله خبر داده شده است. زيرا وقت نزول اين سوره فرزندان اميّه فراوان بودند و پيامبر جز دختری به نام «فاطمه» عليهاالسلام نداشت. ولی در عين حال بعدها از نسل «علی» و «فاطمه» عليهماالسلام به قدری نسل آن حضرت توسعه پيدا کرد که جميع کارهای نيک در دنيا بوسيله آنها انجام شده و در تمام زمانها آنها بوده اند که در مقابل استعمارگران هر زمان مبارزه را آغاز می نمودند و عاقبت هم بوسيله حضرت «بقيّه اللّه» روحی فداه دنيا پر از عدل و داد می شود بعد از آنکه پر از ظلم و جور شده باشد.

4 ـ در سوره فتح آيه 27 می فرمايد:

«لقدْ صدق اللّهُ رسُولهُ الرُّؤْيا بالْحقّ لتدْخُلُنّ الْمسْجد الْحرام انْ شاءاللّهُ امنين مُحلّقين رُؤُسکمْ و مُقصّرين لاتخافُون فعلم ما لمْ تعْلمُوا فجعل منْ دُون ذلک فتْحًا قريبًا».

«خدا رؤيای رسول را راست قرار داد زيرا حتما اگر خدا بخواهد در حال آرامش و امنيّت وارد مسجدالحرام خواهيد شد و سرهای خود را تراشيده و تقصير (که اينها از اعمال عمره است) انجام خواهيد داد و هيچ خوف و ترسی در آن موقع نخواهيد داشت و غير از آن پيروزی نزديک ديگری نصيب شما خواهد شد.»

پر واضح است که اين آيه از آينده مجهولی که از نظر مسلمانان کاملاً بعيد به نظر می رسيد (يعنی ورود مسلمانان به مکه و انجام اعمال عمره) خبر داده و پرده ديگری از چهره اعجاز قرآن برداشته است.

5 ـ در روز جنگ بدر ابوجهل صدا زد: (انّا جميع منتصر) ما جمعی پيروزيم. آيه 44 و 45 سوره قمر نازل شد:

«امْ يقُولُون نحْنُ جميعٌ مُنْتصرٌ سيُهْزمُ الْجمْعُ و يُولوُّن الدُّبُر».

«آيا آنها می گويند ما جمع پيروزی هستيم؟ ولی به زودی آنها شکست خواهند خورد و فرار می کنند.»

6 ـ «تبّتْ يدا ابی لهبٍ و تبّ ما اغْنی عنْهُ مالُهُ و ما کسب سيصْلی نارًا ذات لهبٍ».

«يعنی: نابود باد دو دست ابی لهب و نابود شد. هيچگاه مال و تجارتش او را نجات نخواهد داد. به زودی در آتش سوزان شعله ور وارد می شود.»

در شأن نزول اين سوره مورّخين می نويسند: روزی پيامبر معظّم اسلام اقوام خود را دعوت کرده و گفت: اگر من به شما بگويم صبح يا عصر دشمنی به سراغ شما می آيد، باور می کنيد يا نه؟ همه گفتند: بلی. فرمود: قبل از رسيدن عذاب سختی به شما اعلام خطر می کنم (عبدالعزی) که به مناسبت گونه های برافروخته و سرخش او را ابولهب کنيه داده بودند، گفت: نابود شوی. آيا بخاطر اين منظور ما را دعوت کرده ای؟ اين سوره نازل شد: «تبّتْ يدا ابی لهبٍ و تبّ».

که پر واضح است اين سوره از آينده مجهولی خبر داده و اين اخبار غيبی حقيقت پيدا کرد و دو دست ابولهب نابود شد.

مفسّرين آيات زيادی درباره پيشگوئيهای قرآن نقل نموده اند که ما برای اختصار به همين چند مورد اکتفا می کنيم.

«نتيجه بحث»

پس بنابر آنچه در اين باره يادآور شديم قرآن از نظر مطالب معجزه است، آن چنانکه ثابت شد که اين کتاب عظيم از نظر آورنده آن نيز معجزه می باشد.

حال که ثابت شد قرآن معجزه است و تمام مطالبش حق است، پس طبيعی است که با اثبات اعجاز قرآن خدای تعالی را اثبات کرده و رسالت رسول اکرم صلی الله عليه و آله و عصمت آن حضرت را نيز اثبات کرده و دری از حکمت و حقايق و معارف واقعی به روی خود باز نموده ايم.

«معنی وحی و الهام»

دانشمندان و مفسّرين درباره معنی وحی مطالبی گفته اند که اکثر آنها از نظر قرآن و روايات مردود است و ما برای اختصار از آن نظرات صرف نظر می کنيم و اين تعريف که استنباط شده از آيات و روايات است در اينجا می آوريم.

وحی ارتباط مخصوصی است که از جانب خدا با بندگان خاصّش برقرار می شود، قطع آور است، مخصوص انبياء نيست ولی همه انبياء از آن برخوردارند، گاهی ممکن است در بيداری و گاهی در خواب و گاهی با اشاره و گاهی با تکلّم و ايجاد سخن از طرف پروردگار برقرار گردد.

الهام سخن گفتن پروردگار است بوسيله القاء در قلب، قطع آور نيست و ممکن است، با وسوسه مخلوط شود. الهامات برای همه مردم چه متوجّه آن باشند و چه نباشند، هست و بوسيله الهامات خدای تعالی بديها و زشتيها را به انسان می گويد و خوبيها را در قلب انسان القاء می کند.

چنانکه خدای تعالی در قرآن می فرمايد: «ونفْسٍ وما سوّاها، فالْهمها فُجُورها و تقْويها».[76] و معنی «منْ وراء حجابٍ»[77] که در آيه شريفه قرآن است تفسير به الهام شده، زيرا چون از پشت پرده است، انسان نمی تواند آن را از وسوسه جدا کند، (البتّه اهل معنی و کسانی که با سخنان پروردگار آشنائی دارند بين الهام و وسوسه فرق می گذارند.) بنابراين بايد ميزانی برای جدا کردن الهام از وسوسه باشد که طبيعی است آن ميزان دستورات شرع و دين مقدّس اسلام است. يعنی هر چه با دين مقدّس اسلام، مطابقت می کند الهام است. و هر چه بر خلاف احکام و قوانين اسلام به انسان القاء می شود، وسوسه است.

«عدم تحريف قرآن»

بدون ترديد قرآن تحريف نشده، زيرا خدای تعالی حافظ قرآن بوده آنجا که می فرمايد:

«قرآن را ما نازل نموديم و خودمان آن را حفظ خواهيم کرد».[78] و همچنين فرموده: «هيچ چيز، چه از قبل و چه از بعد، قرآن را باطل نمی کند زيرا آن از طرف خدای ستوده و حکيم نازل شده است».[79]

آيا برای باطل شدن قرآن يا برای محفوظ نبودن قرآن کاری بدتر از تحريف که آن را از حجّت بودن بيندازد يافت می شود؟ مسلّما خير. و بهترين دليل عقلی و علمی برای تحريف نشدن قرآن اين است که شيعه دستور دارد در نمازهای واجب بعد از حمد، سوره کاملی بخواند و اگر قرآن تحريف شده بود مکلّف نمی توانست اين واجب را درست انجام دهد. و طبعا ائمّه معصومين عليهم السلام به آنان دستور نمی دادند که يک سوره کامله ای را در نماز بخوانند. ولی اکثر مفسّرين قائلند که قرآن به قرائتهای مختلف خوانده شده؛

اوّل: در اعراب که باعث تغيير در لفظ و معنا نمی گردد. مثل کلمه «فيُضاعفهُ»[80] که (فاء) را به رفع و فتح می توان خواند.

دوّم: اختلاف در اعراب که سبب تغيير در معنا می شود ولی در ظاهر و نوشتن تغييری پيدا نمی کند. مثل «اذْ تلقّوْنهُ»[81] (با تشديد) و «اذ تلقونه» (بدون تشديد).

سوّم: اختلاف در حروف کلمات که معنا را تغيير می دهد ولی ظاهر لفظ را تغيير نمی دهد. مثل «کيْف نُنْشزُها»[82] (با زاء) يا «کيف ننشرها» (با راء).

چهارم: اختلاف در حروف که تنها باعث تغيير لفظ می شود. مثل آيه شريفه «انْ کانتْ الاّ صيْحةً واحدةً»[83] يا «الاّ زقية واحدة» (که زقيه و صيحه يک معنا دارد).

پنجم: اختلاف در ظاهر لفظ و معنا. مانند آيه شريفه «طلْحٍ منْضُودٍ»[84] يا «طلح منضوذ».

ششم: اختلاف در تقدّم و تأخّر کلمات مانند آيه شريفه «وجائتْ سکرةُ الْموْت بالْحق»[85] و يا «جائت سکرة الحق بالموت».

هفتم: اختلاف در زياد شدن و يا کم شدن کلمات مانند آيه شريفه «وما عملت ايديهم» يا «وما عملتْهُ ايْديهمْ».[86]

بنابراين تحريف به معنای آنکه بر قرآن آيه ای يا سوره ای اضافه شده باشد، مورد اتّفاق سنّی و شيعه بوده که انجام نشده است ولی به معنای آنکه از قرآن آيه يا سوره ای کم شده باشد، مورد اختلاف است که ما در بالا ثابت کرديم که انجام نشده است. امّا به معنای آنکه يک حرف يا يک کلمه اضافه يا کم شده باشد و تغيير دهنده معنا باشد يا نباشد، که آن را اختلاف در قرائت گفته اند و مورد اتّفاق سنّی و شيعه است. و همچنين مختلف شدن در حرکات و حروف چه مغيّر معنی باشد يا نباشد باز آن را اختلاف در قرائت ناميده اند و در قرآن انجام شده و مورد اتّفاق سنّی و شيعه است.

بر اين اساس اکثر رواياتی که علماء اسلام به عنوان تحريف قرآن ذکر کرده اند در حقيقت اختلاف در قرائت بوده و از حذف و اضافه شدن يک کلمه يا يک حرف و يا اختلاف در حرکات تجاوز نمی کند. و آنهائی که می گويند: سوره ای از قرآن و يا آيه ای از قرآن حذف شده بسيار کم اند و دليل روشنی بر اين مدّعی ندارند و بالاخره اکثر رواياتی که ظهور در تحريف قرآن دارد چه از طريق اهل سنّت و يا از طريق شيعه نقل شده باشد ضعيف اند و احتمال دارد که دشمنان برای تضعيف حجّيت قرآن آنها را جعل کرده باشند. ضمنا تذکر اين نکته لازم است که علی بن ابيطالب عليه السلام کتابی نوشت در توضيح آيات قرآن که تمامش سخنان رسول اکرم صلی الله عليه و آله بود و آن کتاب به نام «کتاب علی عليه السلام» در نزد ائمّه اطهار عليهم السلام معروف بوده است. در آن کتاب همه چيز از معارف و احکام و حقايق عالم هستی حتّی ارش خدش نوشته شده بود و آنگونه که از روايات استفاده می شود در آن کتاب نزول قرآن و کلماتی به عنوان توضيح آيات قرآن کنار هر آيه ديده می شد و ائمّه اطهار عليهم السلام به آن در موضوعات مختلف استدلال می کردند. مثلاً در کنار آيه شريفه: «يا ايُّها الرّسُولُ بلغْ ما اُنْزل اليْک منْ ربک»[87] کلمه «فی علي» در آن کتاب و در اين آيه بوده که تحقيقا اين جمله به عنوان توضيح در پرانتز آمده ولی جزء قرآن نبوده است.

بنابراين کتاب علی عليه السلام که آن روز به خاطر مسائل سياسی مورد قبول سياستمداران و حکام آن روز واقع نشد، علی بن ابيطالب عليه السلام آن را به فرزندانش که امام بودند، سپرد تا برای روزی که آن سياست عوض شود و آن کتاب مورد استفاده بشر واقع گردد، محفوظ بماند. امّا ائمّه اطهار عليهم السلام مرتّب به آن کتاب استدلال می کردند و به اصحاب آن کتاب و مطالب آن را نشان می دادند و در اکثر جاها که در تفسير قرآن می گفتند: «به خدا قسم اين آيه اينگونه نازل شد» و کلمه ای در ضمن آيه ای يا در کنار آيه ای نقل می کردند. به احتمال قوی منظور اين بوده که در کتاب علی عليه السلام اين گونه توضيح داده شده است. ولی ديگران آن را به عنوان تحريف قرآن تصوّر نموده اند.

«تقسيم قرآن به محکم و متشابه و مجمل»

قرآن به سه قسم تقسيم می شود:

اوّل: «آيات محکم» اين آيات ظاهرش حجّت است و معنی محکم اين است که به ظاهر آن می توان حکم نمود. مثل «قُلْ هُو اللّهُ احدُ» و اکثر قرآن آيات محکمات اند.

دوّم: «آيات متشابه» اين آيات از نظر الفاظ به طوری تنظيم شده اند که دو معنی يا بيشتر دارند و اگر کسی بخواهد می تواند به هر معنائی که دوست داشته باشد آن را حمل کند. در اين صورت بايد پيامبر اکرم يا ائمّه اطهار عليهم السلام منظور خدای تعالی را از معانی مشترک آنها بيان کنند و کس ديگری غير آنها نمی تواند درباره معنی حقيقی آنها اظهارنظر بنمايد.

سوّم: «آيات مجمل» که اين آيات ظاهرش واضح است ولی تفصيلی دارد که بايد پيامبر اکرم و ائمّه اطهار عليهم السلام آن را توضيح و تفصيل دهند. مثل «اقيمُوا الصّلوة»[88] که بايد خصوصيّات نماز را رسول اکرم و اهل البيت عليهم السلام تفصيل دهند.

«اسامی قرآن»

قرآن به نامهای مختلفی که در حقيقت، آنها صفات قرآن است در خود قرآن ذکر شده است:

1 ـ قرآن. 2 ـ فرقان. 3 ـ کتاب. 4 ـ ذکر. 5 ـ تنزيل. 6 ـ احسن الحديث. 7 ـ موعظه. 8 ـ شفاء. 9 ـ حکمت. 10 ـ مبارک. 11 ـ نور. 12 ـ روح.[89]

«علّت نگارش»

غالبا در تفسير و ترجمه قرآن، نويسندگان مقيّدند که با اصطلاحات قديمی و قلم سنگين و حتّی گاهی با اصطلاحات فلسفی و عرفانی که مخصوص عدّه خاصّی است تفسيرشان را بنويسند و حال آنکه قرآن می گويد: «ولقدْ يسّرْنا الْقُرْان للذکر»[90] يعنی ما قرآن را برای تذکر آسان کرديم. پس بايد تفسير و تأويل و ترجمه اش آسان تر باشد نه آنکه خواننده را دچار سردرگمی کند و او را در دست اندازهای اصطلاحات فلسفی و عرفانی بيندازد.

لذا در اين ترجمه و توضيح کوشش شده که مطالب علمی و عرفانی و فلسفی اين کتاب عظيم و حکمت آميز به زبان ساده و قلم ساده دور از اصطلاحات و لغات نامأنوس نوشته شود. و بيشتر به مطالب اخلاقی و عرفانی و کمالات روحی و تزکيه نفس که در قرآن هم به اينها بيشتر توجّه شده، بپردازد.

اميد است خدای تعالی شرح صدر به ما عنايت کند و اين اقدام مهم را برای ما آسان نمايد و گره را از قلم و بيان ما بردارد تا خوانندگان عزيز در هر درجه از سواد و علم که هستند آن را بفهمند و مطالب آن را درک کنند.

«رب اشْرحْ لی صدْری و يسرْ لی امْری واحْلُلْ عُقْدةً منْ لسانی يفْقهُوا قوْلی».[91]

«توجّه»

در چاپ اوّل اين جلد تنها به مقدمه و توضيح سوره حمد و 38 آيه از سوره بقره پرداخته بوديم و اين به خاطر آن بود که بعضی از دوستان شنيده بودند که ما کتابی در توضيح آيات قرآن می نويسيم و اصرار داشتند که هر چه زودتر چاپ شود، لذا به همين اندازه اکتفا شد.

ولی در اين چاپ علاوه بر آنکه کلّی اصلاحات در مقدّمه و در ترجمه و در توضيح آيات انجام گرديده توضيح هفتاد و دو آيه از سوره بقره بر آن سی و هشت آيه اضافه گرديده که طبعا در اين چاپ صد و ده آيه از سوره بقره توضيح داده شده است.

«سوره مبارکه حمد»

بسْم اللّـه الرّحْمن الرّحيـم (1)

الْحمْدُ للّـه رب الْعالـمين (2) الرّحْمن الرّحيـم (3) مـلک يوْم الدّين (4) ايّاک نعْبُدُ و ايّاک نسْتعينُ (5) اهْدنا الصراط ا لْـمُسْتـقيم (6) صراط ا لّذين ا نْعمْت عليْهـمْ غيْر ا لْـمغْضُوب عليْهمْ ولا الضّالّين (7)

«ترجمه سوره مبارکه حمد»

به نام خداوند بخشنده مهربان (1 )

تمام ستايشها برای خداوندی است که پرورش دهنده جهانيان است. (2)

خدائی که بخشنده و مهربان است. (3 )

خدائی که مالک و صاحب اختيار روز جزا است. (4 )

خدايا! تنها تو را می پرستيم و تنها از تو کمک می خواهيم. (5 )

ما را به راه راست هدايت کن. (6 )

راه کسانی که به آنها نعمت داده ای نه آنهائی که مورد غضب قرار گرفته و نه آنهائی که گمراه شده اند. (7 )

«توضيح آيات سوره حمد»

«توضيح بسم اللّه الرّحمن الرّحيم»

«اسم» در لغت و روايات به معنای نشانه است^{^[92]} که در عربی نيز آن را «آيه» هم می گويند. بنابراين «اسم اللّه» به معنی نشانه خدا است که بوسيله آن نشانه، خدای تعالی شناخته می شود^{^[93]} و به اين معنی، نشانه ها و آيات خدا بر دو قسم اند:

اوّل: مخلوقات خدای تعالی هستند. يعنی در هر چيزی نشانه ای از قدرت و موجوديّت پروردگار متعال وجود دارد.

دوّم: اسم ها و نشانه های لفظی خدای تعالی مثل «رحمن» و «رحيم» است که تا حدود 99 اسم از اين قبيل برای خدای تعالی ذکر شده که آنها معرّف صفات ذات و صفات افعال خدای تعالی اند. و اگر کسی آنها را کاملاً بفهمد و بداند و بشناسد خدای تعالی را شناخته. و کسی که خدا را بشناسد وارد بهشت می شود.

و نيز اسم به معنی رفعت و بلندی شأن و مقام صاحب اسم است. بنابراين «بسم اللّه» به معنی کمک گرفتن از مقام و شأن و عظمت خدای تعالی است.

و باء بسم اللّه به معنی استعانت است.^{^[94]}

* * *

يکی از نشانه ها و نامهای خدای تعالی «اللّه» است. اين نام شامل همه اسماء و صفات الهی می گردد. يعنی وقتی می گوئيم «اللّه» در حقيقت همه صفات الهی را منظور نموده ايم و معنی «اللّه» يعنی ذاتی که از وهمها و دلائل علمی و عقلی پوشيده است. و همه عقول در وصف ذات او متحيّر و سرگردانند.

* * *

«رحمن» به معنای بسيار مهربان است. و چون خدای تعالی به تمامی مخلوقات خود اعمّ از کافر و مشرک و مسلمان بخشندگی دارد و به آنها مهربان است، به آنان روزی می دهد و آنها را زنده نگه می دارد و سائر نعمتهای مادّی را به آنها عنايت می کند.

* * *

«رحيم» به معنای بسيار بسيار مهربان ولی تنها نسبت به مؤمنين و آنهائی که در راه کمالات قدم برداشته اند، است. آنان از مهربانی و محبّت خاصّی از جانب خدای تعالی برخوردارند که عمده آن هدايت خاص است. چنانکه فرموده: «والّذين جاهدُوا فينا لنهْدينّهُمْ سُبُلنا».^{^[95]} يعنی کسانی که در راه ما کوشش کنند ما آنها را به سوی راههای سعادت هدايت می کنيم.

بنابراين معنی «بسم اللّه الرّحمن الرّحيم» اين است که استعانت و کمک می جوئيم از نام خدا، آن خدائی که به همه مخلوقات، مهربانی می کند و به آنها وجود و حيات و رزق می دهد و همه آنها از حيات عامّه پروردگار می توانند استفاده کنند و نسبت به مؤمنين در هدايتشان و دستگيری از آنها در دنيا بی نهايت مهربان است و در آخرت آنها را در بهشت جاودان متنعّم خواهد فرمود.

* * *

بدون ترديد «بسم اللّه الرّحمن الرّحيم» آيه ای از آيات سوره حمد است.^{^[96]} و مستحب است که در نمازهای اخفاتيّه بلند گفته شود.^{^[97]}

خدای تعالی سوره های قرآن و بلکه هر کلامی را با محبّت و مهربانی خاصّی شروع کرده. و هر انسانی را چه مسلمان و مؤمن باشد و يا کافر و فاجر، مورد محبّت خود قرار داده است. زيرا خدای تعالی «رحمن» است يعنی به عموم مردم محبّت دارد و به آنها حيات و وجود و روزی و سلامتی و سائر نعمتها را عنايت فرموده. و «رحيم» است يعنی به مؤمنين مهربانی خاصّی که بيشتر مربوط به هدايتشان هست دارد. و بالأخره می فرمايد:

«و رحْمتی وسعتْ کلّ شی ءٍ»^{^[98]} يعنی رحمت من شامل همه چيز و همه کس می شود.

و تمام سوره های قرآن را با «بسم اللّه الرّحمن الرّحيم» شروع کرده و خود را به اين اوصاف معرّفی نموده است. و علاوه، برای آنکه اين مهربانی را به همه مردم اعلام کند، ثوابهای زيادی برای خواندن اين آيه شريفه يعنی «بسم اللّه الرّحمن الرّحيم» در شروع کارها، در دفع مرضها، در رفع شياطين و بيچارگيها قرار داده است.

علی بن ابيطالب عليه السلام در کلاهی که برای پادشاه روم فرستاد «بسم اللّه الرّحمن الرّحيم» را در کاغذی نوشت و در آن کلاه جاسازی کرد و به اين وسيله مرض صداع او را رفع فرمود و او را مسلمان نمود.

خالد بن وليد که با لشگری در زير «حصن حيره» فرود آمده بود، با گفتن «بسم اللّه الرّحمن الرّحيم» زهر مهلک را خورد و در او اثر نکرد.

رسول اکرم صلی الله عليه و آله فرمود:

هر کس «بسم اللّه الرّحمن الرّحيم» را بخواند خدای تعالی به هر حرفی چهار هزار حسنه به او می دهد و چهار هزار سيّئه را از نامه اعمالش محو می کند و چهار هزار درجه، او را بالا می برد.

و نيز از پيغمبر اکرم صلی الله عليه و آله بوسيله ابن عبّاس نقل شده که فرمود:

معلّمين بهترين خلق خدا بعد از پيامبرانند. زيرا وقتی معلّم، قرآن را به کودک تعليم می دهد در همان اوّل که «بسم اللّه الرّحمن الرّحيم» را به او ياد می دهد، خدای تعالی او و آن کودک و پدر و مادرش را از آتش جهنّم نجات می دهد.^{^[99]}

ابن مسعود می گفت: هر که می خواهد از نوزده شعله آتش جهنّم نجات پيدا کند «بسم اللّه الرّحمن الرّحيم» را بگويد. زيرا هر حرفی از نوزده حرف «بسم اللّه الرّحمن الرّحيم» سپری است برای دفع يکی از شعله های آتش جهنّم.^{^[100]}

پيغمبر اکرم صلی الله عليه و آله فرمود:

هر کاری که اهميّتی داشته باشد و با گفتن «بسم اللّه الرّحمن الرّحيم» شروع نشود در وسط قطع و بريده می گردد و اگر کسی در اوّل غذا خوردن «بسم اللّه الرّحمن الرّحيم» نگويد، شيطان (و يا چيزهائی که ممکن است به او ضرر برسانند از قبيل ميکربهای مضر و غذاهای فاسد) در غذای او شرکت می کنند.^{^[101]}

بنابراين بايد خدای به اين مهربانی را دوست داشت و از روی محبّت او را بندگی کرد.

«توضيح الحمدللّه ربّ العالمين»

«حمد» به معنای ستايش کردن است، ستايش خدائی که کارهای خوبی را به خاطر مهربانی و محبّت به مخلوقش، انجام داده است.

«الحمدللّه» به معنی تمام ستايش و همه ستايش است که بايد برای خدای تعالی باشد. زيرا هر چه به انسان نيکی می رسد اصل و ريشه اش از خدا است.

* * *

«ربّ» به معنای مالک و صاحب چيزی است که آن را تربيت می کند و چون خدای تعالی مربّی و خالق و مالک همه اشياء است و همه چيز يا تکوينا و يا تشريعا تحت تربيت او است، اگر اين کلمه بی قيد و شرط گفته شود فقط بر خدای تعالی اطلاق می گردد و اين نام را نمی توان بر کس ديگری به عنوان اسم گذاشت، ولی اگر اضافه به چيزی بشود مثل آنکه بگوئيم فلانی ربّ من است يا پدر و مادر ربّ فرزندانشان می باشند، صحيح است.^{^[102]}

در قرآن مجيد 38 بار کلمه «ربّ العالمين» در آيات مختلف ذکر شده و همه جا منظور خدای تعالی بوده است و کلمه «ربّ» 130 بار در قرآن ذکر شده در اکثر آنها بر خدای تعالی اطلاق شده است.

ولی ممکن است بگوئيم که چون خدای تعالی هر کاری را با اسبابش انجام می دهد^{^[103]} و وسيله تربيت مخلوق ارواح مقدّسه اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام اند به يک معنی به آنها هم می توان اين کلمه را اطلاق کرد و آنها را مربّی و ربّ جهانيان دانست.

* * *

«عالم» (به فتح لام که جمعش عالمين است) به معنی زمان يا حالات جمعی از موجودات زنده است. مثلاً می گويند: عالم ارواح، يا عالم قيامت، يا عالم دنيا، يا عالم ذر، يا عالم حيوانات.

* * *

وقتی بنده خدائی به مقام سلامت نفس می رسد و دارای قلب سليم می شود، متوجّه اين نکته می گردد که همه عالم هستی تحت تربيت ذات مقدّس پروردگار است، و او است که همه موجودات عالم وجود را طبق نظام خاصّی در محلّ خود قرار داده. و هر کدام را برای هر چه خلق کرده به کار خود مشغول نموده و تمام موجودات از فرمان او تبعيّت می کنند و کار خود را انجام می دهند و هيچ کدام کوچکترين نافرمانی در مقابلش ندارند.

و فقط در اين ميان چون بنی آدم را گرامی داشته و به او احترام گذاشته و او را به اصطلاح انسان خلق فرموده و به او عقل و اختيار داده، انتخاب را به عهده او گذاشته است. ولی بسيار اصرار دارد که انسان برای موفّقيّت خودش، برای کسب کمالاتش، برای آنکه او از تحت تربيت پروردگارش خارج نشود و با سائر مخلوقات خدا هماهنگ باشد و از دائره نظام خلقت بيرون نرود و به کمالات روحی و مقام خليفة اللّهی برسد. زيرا اگر بيرون رفت و به کمالات روحی نرسيد و از نظام خلقت خارج شد، ديگر حتّی از حيوانات که تحت تربيت تکوينی الهی هستند پست تر است که فرموده: «اُولئک کالاْنْعام بلْ هُمْ اضلُّ»^{^[104]}. لذا انسان بايد هميشه بخصوص در مقابل نعمتهای الهی بگويد: «الحمد للّه ربّ العالمين» تا بوسيله اين جمله کم کم خود را به طرف ستايش پروردگار و هماهنگ شدن با نظام خلقت بکشاند و بنده خدا گردد.^{^[105]}

گفته شده که حضرت نوح وقتی غذا می خورد می گفت: «الحمدللّه ربّ العالمين» و وقتی می نشست می گفت: «الحمدللّه ربّ العالمين» و بالاخره با هر کاری اين جمله را تکرار می کرد. لذا خدای تعالی درباره اش فرمود: «انّهُ کان عبْدا شکورا»^{^[106]}.

بنابراين يکی از بزرگترين موضوعات معرفتی برای بشر اين است که مربّی اصلی و حقيقی خود را بشناسد و خود را به او نزديک کند و همه چيز را از او بداند و در مقابل همه نعمتهای الهی شاکر باشد تا جائی که بوسيله عبادت و بندگی به مقام قرب او برسد و او را با چشم دل ببيند و با او انس بگيرد و دست توانای او را در همه کار مؤثّر بداند. زيرا خدای تعالی بشر را بر اين حقيقت يعنی آشنا شدن با مربّی خود خلق فرموده و نبايد ديگری را برای خود مربّی تصوّر کند.

«توضيح الرّحمن الرّحيم»

«الرّحمن الرّحيم» معنی و توضيح اين دو کلمه ذکر شد و از اميرالمؤمنين عليه السلام نقل شده که فرمود:

پروردگار جهانيان رحمن است، زيرا به ما افراد بشر روزی می دهد و رحيم است، يعنی به ما مهربانی فرموده. زيرا دين به ما داده. و دنيا و آخرتمان را تأمين نموده. دين سهل و آسانی را به ما لطف کرده. و او به ما مهربانی خاصّی فرموده. زيرا ما را از دشمنان خدا و دشمنان خودمان ممتاز فرموده است.^{^[107]}

«توضيح مالک يوم الدّين»

«مالک» به معنی صاحب اختيار است. خدای تعالی مالک است. چون خالق موجودات است و در بعضی از قرائتها «ملک» خوانده شده و از امام صادق عليه السلام نقل شده که آن حضرت اين کلمه را در سوره حمد، «ملک» می خوانده اند و «ملک» به معنی شاهنشاه و سلطان السلاطين و راهنما و رهبر و کسی که بر رعيّت فرمانروائی می کند، می باشد.^{^[108]}

* * *

«يوم» به زمان بين طلوع خورشيد تا غروب خورشيد می گويند و نيز به روزگار خوب و زمانهای سعادت زا گفته شده است.

روز قيامت را از اين جهت «روز» گفته اند که خدای تعالی با مهربانی و عفو و گذشت جزای اعمال مردم را می دهد و آن روز بهترين اوقات زندگی بشر را تشکيل می دهد.

* * *

«دين» به معنی جزا و حساب آمده است ولی در حقيقت کلمه «دين» به مجموعه قوانينی که يا از جانب خدای تعالی آمده و يا به او نسبت داده اند گفته شده، «لکمْ دينُکمْ ولی دين».^{^[109]} (يعنی دين شما مال خودتان و دين من هم مال خودم) و چون به کفّار که قوانين خودساخته شان را به خدا نسبت می دادند، خدای تعالی آن را دين گفته، پس می شود به دينهای خودساخته کلمه دين را اطلاق کرد.

و چون روز قيامت روزی است که هر کسی را مطابق دين و عمل او به مجموعه قوانين الهی جزايش می دهند و در حقيقت در آن روز فقط دين هر کسی مطرح و محور است، روز قيامت را روز دين و يا «يوم الدين» گفته اند.

«خدای مهربان مالک روز جزا است»

در تفسير آيه شريفه «مالک يوم الدّين» که بايد از مجموعه روايات و آيات قرآن استفاده شود، به اين نتيجه می رسيم که خدای تعالی بعد از آنکه خود را چهار مرتبه در اين سوره مبارکه، به عنوان مهربان و بخشنده و رحمن و رحيم ياد کرده می گويد که او مالک و صاحب اختيار «روز دين» است. آن روز با اهميتی که خودش در سوره انفطار خطاب به رسول اکرم صلی الله عليه و آله فرموده:

تو نمی دانی روز دين چه روز پر اهميّتی است. باز هم نمی دانی که روز دين چه روز پر اهميّتی است. آن روز هيچ کس مالک چيزی نيست و تمام امور به طور کلّی در دست خدا است.^{^[110]}

بنابراين آيه شريفه فوق اين نويد را به مسلمانان می دهد، خدای مهربانی که در دنيا حتّی به کفّار مهربان و بخشنده بوده و به آنها حيات و سلامتی و روزی داده، مالک و صاحب اختيار روز دين است، و او جزادهنده است، کارها در دست او است و او است که در آن روز صاحب اختيار است.

به عقيده اولياء خدا و اهل معرفت اميدوار کننده ترين آيه ای که در قرآن هست، آيات اوّل سوره مبارکه حمد است. زيرا خدا با آن سابقه مهربانی که در دنيا نسبت به مخلوقش داشته چگونه ممکن است در قيامت آن مهربانی را ترک کند و بندگانش را عذاب نمايد؟

امام صادق عليه السلام وقتی سوره حمد را تلاوت می فرمود، اين کلمه يعنی «مالک يوم الدين» را بی حساب تکرار می نمود.^{^[111]} و امام سجّاد آن قدر اين آيه را تکرار می فرمود که نزديک بود (از شوق) روحش از بدنش خارج شود.^{^[112]}

آری چه چيز از اين بهتر که وقتی انسان سر از خاک قبر بر می دارد و در قيامت حاضر می شود، با خدای مهربان و عفوّ و غفور روبرو شود و ببيند که تمام اختيار در دست آن دوست قديمی و آن محبوب با وفا و صميمی است؟ او مزدها را چندين برابر می دهد و از گناهان می گذرد و همه را مورد عفو و بخشش خود قرار می دهد و کسی حقّ چون و چرا ندارد که فرموده:

«قُلْ يا عبادی الّذين اسْرفُوا علی انْفُسهمْ لاتقْنطُوا منْ رحْمة اللّه انّ اللّه يغْفرُ الذُّنُوب جميعا»^{^[113]} يعنی ای بندگانی که بر ضرر خود از نظر گناه زياده روی کرده ايد از رحمت خدا مأيوس نشويد، زيرا خدا همه گناهان را می آمرزد.

«توضيح ايّاک نعبد و ايّاک نستعين»

«ايّاک نعبد» به معنی اين است که خدای تعالی به بندگانش فرمود، بگوئيد: تنها تو را عبادت و بندگی می کنم.

معنی بندگی در حقيقت گوش به فرمان بودن و اطاعت کردن است و چون ممکن است انسان گوش به فرمان چند فرمانده از قبيل شيطان و نفس امّاره بالسّوء باشد، خدای تعالی در اين جمله فرموده بگوئيد: تنها تو را بندگی می کنيم و از ديگری اطاعت نمی کنيم.

مقام عبوديّت و بندگی آن قدر با ارزش است که خدای تعالی در قرآن علّت خلقت جنّ و انس را عبادت و بندگی که وسيله رسيدن به مقام خليفه اللّهی است، می داند و می فرمايد: «و ما خلقْتُ الْجنّ و الاْنْس الاّ ليعْبُدُون».^{^[114]} ما جنّ و انس را جز برای فرمانبرداری و عبادت، خلق نکرده ايم.

* * *

«ايّاک نستعين» به معنی اين است که خدای تعالی به بندگانش فرموده بگوئيد: تنها از تو کمک و ياری می جوئيم و از غير تو کمکی نمی خواهيم.

«بنده رسمی خدا بودن»

آری مسلمان نمازگزار، مسلمان معتقد، مسلمانی که سوره حمد را از اوّل تا به اين آيه شريفه يعنی «ايّاک نعبد و ايّاک نستعين» خوانده و خدای تعالی را به مهربانی و عظمت ياد کرده، آن قدر معرفتش بالا می رود که می گويد: «ايّاک نعبد و ايّاک نستعين» يعنی من کجا می توانم خدای به اين خوبی را بگذارم و کس ديگری را بندگی کنم؟ من چگونه می توانم از خدای به اين مهربانی و با آن قدرت و عظمت دست بکشم و از موجودات ضعيف و ناتوانی که آنها مانند خودم هستند کمک بگيرم؟! نه اين کار عقلائی نيست. من تنها و تنها از خدای عزيزم از خدای مهربان و محبوبم ياری می جويم و تنها و تنها او را بندگی می کنم و بنده رسمی او می شوم.

من اگر با استقامت و جديّت بنده رسمی خدا باشم و کس ديگر را جز او نشناسم خدای تعالی مرا در کنف حمايت خودش حفظ می کند و نمی گذارد شيطان بر من مسلّط شود. زيرا خودش به شيطان خطاب فرموده که: «انّ عبادی ليْس لک عليْهمْ سُلْطانٌ».^{^[115]}

آری چنانکه گفتيم در قرآن کريم مسأله عبوديّت مهمترين هدف از خلقت جنّ و انس بوده که فرموده: «و ما خلقْتُ الْجنّ و الاْنْس الاّ ليعْبُدُون»^{^[116]} ولی واضح است که در حقيقت عبادت به تنهائی نمی تواند اصل هدف در خلقت بشر باشد. بلکه عبادت تنها وسيله رسيدن به هدف خلقت است و هدف خلقت «خليفه اللّه» شدن و رسيدن به کمالات انسانی و متّصف شدن به صفات الهی است. وقتی انسان به اين هدف از خلقت رسيد متوجّه می شود که تنها و تنها کسی که ممکن است او را صددرصد کمک کند، خدای تعالی است. لذا می گويد: «ايّاک نعبد وايّاک نستعين» يعنی تنها تو را عبادت می کنيم و تنها از تو ياری می جوييم.

و همچنين اگر انسان بتواند اعتماد به خدا در تمام امور پيدا کند و از همه مخلوقات سلب اعتماد نمايد و تنها از او ياری بجويد و به او متّکی شود، سعادت دنيا و آخرت را دريافت کرده و حزن و ترسی از چيزی ندارد و از اولياء خدا می شود که خدای تعالی در سوره يونس آيه 62 می فرمايد:

«الا انّ اوْلياء اللّه لا خوْفٌ عليْهمْ ولا هُمْ يحْزنُون». يعنی آگاه باشيد که اولياء خدا نه ترسی دارند و نه حزنی دارند.

«توضيح اهدنا الصراط المستقيم»

«هدايت» يعنی راهنمائی صحيح و درست، در مقابل ضلالت و گمراهی و راهنمائی دروغ و غير صحيح که انسان را به مقصد نمی رساند. و اگر اضلال به خدای تعالی نسبت داده شد، منظور همان هدايت نکردن و به حال خود واگذاشتن است.

معنی «اهدنا» اين است که خدای تعالی به ما دستور می دهد که در مقام دعا و درخواست حوائج از پروردگار، در مرحله اوّل هدايت را از او بخواهيم و بگوئيم: خدايا ما را هدايت کن.

* * *

«صراط» به معنی راه، جادّه و گاهی اين کلمه به روش و دين و نحوه زندگی و راه و روش فکری صحيح نيز گفته شده است.

* * *

«مستقيم» به معنی راست، بدون اعوجاج، دور از هرگونه افراط و تفريط است.

«هدايت الهی چيست؟»

بدون ترديد هدايت الهی به دو بخش تقسيم می شود:

اوّل: هدايتی که بوسيله گفتارها و راهنمائيهای لفظی و مانند آن انجام می گردد. مثل فرستادن پيامبران عليهم السلام و نازل کردن کتابهای آسمانی و راهنمائيهای ظاهری که خدای تعالی همه مردم دنيا را به اين وسيله به همه حقايق و سعادتها راهنمائی و هدايت کرده است.

دوّم: هدايتی که خدای تعالی کسانی را که به هدايت قبلی توجّه نموده و جزء مؤمنينی که مورد لطف الهی قرار گرفته اند بوده و رحيميّت الهی شامل آنها شده و بايد خدای تعالی بيشتر به آنها لطف کند و آنها را از شرّ راهزنان و شياطين حفظ نمايد، هدايت می کند.

و لذا در آيه «اهدنا الصّراط المستقيم» اين هدايت منظور است، اين همان هدايتی است که خدای تعالی فرموده:

«والّذين جاهدُوا فينا لنهْدينّهُمْ سُبُلنا»^{^[117]} يعنی کسی که در راه ما خود را به مرحله جهاد با نفس برساند و دست خود را از دست شيطان برهاند و تزکيه نفس نمايد، ما او را به راه راست که متعلّق به ما است هدايت می کنيم و او را به کمالات روحی می رسانيم.

پس اين هدايت که در سوره حمد درخواست شده هدايت قسم دوّم و هدايت خاصّ است. اين هدايت همان هدايتی است که خدای تعالی پس از جهاد با نفس و گذراندن مرحله ششم تزکيه نفس که در جای خود ذکر شده است^{^[118]} به انسان عطا می کند.

امّا «صراط مستقيم» که يکی از مراحل مهمّ تزکيه نفس است و در اين سوره مبارکه خدای تعالی دستور فرموده که مسلمانان هدايت به آن را از خدای تعالی درخواست کنند، از پر اهميّت ترين موضوعات زندگی بشر است. زيرا در هر کاری حدّ وسط و درست و بدون افراط و تفريط آن پر ارزش است.

و سپس از همه چيز مهمتر و پر ارزش تر، دين و عقائد و اخلاق انسان است که قطعا و به طريق اولی بايد در صراط مستقيم باشد. تعيين اين صراط مستقيم از قرآن به آسانی ميسّر است. زيرا خدای تعالی در سوره يس می فرمايد:

«و ان اعْبُدُونی هذا صراطٌ مُسْتقيمٌ»^{^[119]} يعنی مرا عبادت کنيد اين است راه راست.

پس عبادت يعنی انجام واجبات و ترک محرّمات، صراط مستقيم است. و اين صراط مستقيم بايد الگو و اسوه داشته باشد. لذا در سوره هود آيه 56 از قول پيامبرانش می فرمايد:

«انّ ربّی علی صراطٍ مُسْتقيمٍ» پروردگارم بر راه راست است.

پس صراط مستقيم در دين در مرحله اوّل آن چيزی است که خدای تعالی در قرآن و يا بوسيله رسول اکرم صلی الله عليه و آله از معارف و احکام بيان فرموده است. و باز رسولش را چون معصوم است به عنوان الگوی محسوس و چون آنچه خدا به او فرموده بيان می کند، او را صراط مستقيم و گفتارش را به عنوان راه و روش صحيح در سوره «يس» ذکر کرده و فرموده:

«انّک لمن الْمُرْسلين * علی صراطٍ مُسْتقيمٍ»^{^[120]} يعنی تو از فرستادگان الهی هستی و بر راه راستی.

يعنی سخنانت، اعمالت و حتّی سکوتت الگو و اسوه است و بايد مردم مسلمان به آنها اقتداء کنند.

و نيز در اين آيه همه مفسّران گفته اند که در مرحله سوّم منظور از صراط مستقيم، علی بن ابيطالب و ائمّه اطهار عليهم السلام اند. زيرا آنها معصوم و بيان کننده سخنان خدا و پيامبر اکرم صلی الله عليه و آلهاند.

بنابراين هر عمل و دستور و عقيده و اخلاقی که با اين الگو يعنی خدا و پيامبر و ائمّه اطهار عليهم السلام و کلمات و اعمال و عقيده و افکارشان تطبيق نکند از صراط مستقيم خارج است و اگر تطبيق کرد طبعا او را به مقصد می رساند (و ما بحث مفصّلی درباره صراط مستقيم در کتاب «سير الی اللّه» چاپ ششم، نموده ايم. به آنجا مراجعه نمائيد).

«توضيح آيات تا آخر سوره حمد»

«نعمت» به معنی داشتن امتيازاتی از جانب پروردگار اعمّ از معنوی و مادّی و ضدّش بأس و تنگدستی و نداشتن امتيازات مادّی و معنوی است.^{^[121]}

* * *

«غضب» به معنای شدّت داشتن و سخت بودن است. لذا سنگ سخت را «غضْب» می گويند و غضب کردن به معنی سخت گرفتن و شدّت به خرج دادن و ملايمت نشان ندادن و شدّت عمل نشان دادن است.

و «مغضوب» به معنی کسی است که مورد شدّت و سختگيری ديگری واقع شده باشد.

* * *

«ضالّ» به معنی گم شده يا هلاک شده است. و معنی «ضالّين» گمشدگان و از راه حقّ و صراط مستقيم منحرف شدگان است.

«نعمت ولايت»

بدون ترديد يکی از نعمتهای الهی که حتّی مايه تکميل سائر نعمتهای پروردگار است، نعمت ولايت و داشتن امام و فرمانده معصوم و دور از خطا و اشتباه است که او از جانب پروردگار تعيين شده باشد و انسان را به سعادت راهنمائی کند و هيچ گونه اشتباهی نداشته باشد.

و نيز بدون ترديد تنها دين مقدّس اسلام است که تا روز قيامت اين نعمت را ارائه داده است. و تنها مذهب مقدّس شيعه است که متوجّه اين نعمت عظيم الهی بوده و هر چه کسی يا گروهی به اين نعمت نزديکتر شود و از ولايت و امامت بيشتر تبعيّت کند، موّفق تر به سعادت خواهد بود.

لذا در اين آيه مبارکه خدای تعالی نحوه دعا کردن را به ما تعليم می دهد و می فرمايد اين گونه دعا کنيد:

خدايا ما را به راه راست هدايت کن، راه کسانی که به آنها نعمت داده ای و آنها را از هرگونه انحراف و افراط و تفريط حفظ نموده ای، نه راه کسانی که به خاطر بی توجّهی شان به هدايت عامّه تو، مورد غضب واقع شده اند و نه کسانی که در اثر بی اعتنائی به سعادت خود، گمراه گرديده اند.

کنايه از آنکه اگر کسی بخواهد موفّق به راه راست و تبعيّت از آن گردد بايد حتما الگو داشته باشد و بدون راهنما و امام نمی تواند موفّق شود. لذا بايد آن را از خدا بخواهد. و نفس خود را از غضب الهی بترساند. و بداند که اگر پروردگار او را بحال خود واگذار کند، او در ميان گرفتاريها و جهالتها و مشکلات يافتن راه راست، حيران و سرگردان خواهد ماند و به هيچ وجه و هيچ وقت روی سعادت را نخواهد ديد و مانند يهود و نصاری مورد غضب الهی و انحراف از حقيقت در دنيا و آخرت باقی خواهد ماند.

* * *

خدای تعالی در اين سوره مبارکه که در هر نماز بايد خوانده شود دستور داده و بلکه به لسان خود گفته که بشر بايد بداند تمام کرنش و خضوع مال خدائی است که مربّی همه است. لازمه تربيت صحيح برای هر مربّی اين است که با مهربانی و بخشندگی تربيت را انجام دهد و همچنين لازمه تشويق بندگان به اطاعت و موفّقيّت به تربيت شدن اين است که خدای مهربان با آن سابقه محبّت، به بندگانش اطمينان دهد که تمام اختيار در دست او است. کسی نمی تواند از او سلب اختيار کند. حتّی او به کسی اجازه نمی دهد که از اعمالش سؤال کنند^{^[122]} و چون و چرائی نمايند. پس وقتی که بندگان خدا با مربّی مهربان، با مربّی بخشنده ای مثل خدای تعالی که رحمتش شامل همه می شود، روبرو می گردند و او به آنها اطمينان می دهد که روز پاداش تمام اختيار در دست من است و من به طور کامل اجر و مزد همه را می دهم و تنها صاحب امتياز آن روز منم، آنهائی که محبّت را می فهمند، با کمال اخلاص و از صميم دل می گويند: ما هم تنها و تنها تو را عبادت می کنيم و صد درصد در اختيار توئيم. هر چه بفرمائی آن کنيم و بلکه از تو کمک می خواهيم تا ما را ياری نمائی و ما تنها از تو کمک می خواهيم و غير تو را در بندگی و درخواست کمک نمی شناسيم. دست ما را بگير و ما را از هرگونه انحراف و افراط و تفريط حفظ کن و در صراط مستقيم قرارمان بده و از هرگونه انحرافی که يهود و نصاری در دين داشته اند، ما را حفظ کن و ما را در سير و سلوکمان، ما را در راه رسيدن به خودت ياری فرما.

* * *

آنچه از ائمّه اطهار عليهم السلام درباره اين سوره مبارکه در ضمن روايات و سخنان حکيمانه شان نقل شده چند نکته عالمانه و عارفانه است:

«خواص سوره حمد»

اوّل: درباره فضائل اين سوره مبارکه،

امام عسکری عليه السلام فرمود: کسی که اين سوره را با اعتقاد به ولايت محمّد و آل پاک آن حضرت عليهم السلام بخواند و در مقابل اوامرشان انقياد داشته و به ظاهر اين سوره ايمان داشته باشد، خدای تعالی به هر حرفی به او نيکی و خوبی عنايت می کند که آن نيکی بهتر از دنيا و آنچه در دنيا از اموال و خيرات دنيائی است می باشد.

و کسی که بشنود که قرائت کننده ای اين سوره را می خواند، برای آن شنونده يک سوّم آنچه برای خواننده از ثواب هست، داده می شود.

سپس امام عسکری عليه السلام فرمود: پس هر يک از شما هر چه بيشتر از اين خوبی و نيکی که عنايت شده استفاده کنيد. زيرا اين بهره برداری غنيمت است که اگر غفلت کنيد، از دستتان می رود که اگر اين چنين شود حسرتش در دلتان باقی خواهد ماند.^{^[123]}

امام صادق عليه السلام فرمود: اگر سوره حمد را هفتاد مرتبه بر مرده ای بخوانند و روح او به بدنش برگردد تعجّب ندارد.^{^[124]}

و فرموده اند: سوره مبارکه حمد هفتاد مرتبه بر دردی خوانده نشده جز آنکه آن درد آرام شده است.^{^[125]}

امام باقر عليه السلام فرمود: کسی را که سوره حمد از مرض نجات ندهد هيچ چيز او را شفا نخواهد داد.^{^[126]}

در سوره حمد دو جمله هست که همان دو جمله ممکن است مايه شفای قلب و بدن انسان باشد و آن کلمه «رحمن و رحيم» و کلمه «ايّاک نعبد و ايّاک نستعين» است. يعنی اگر مريض هفتاد مرتبه (که شايد منظور کثرت باشد يعنی زياد) بگويد: خدا رحمن است، بخشنده است. خدای تعالی رحيم است يعنی مهربان است و پروردگار متعال را به اين دو صفت و تأکيد در مهربانی ياد کند، خدای تعالی به او هر که باشد ترحّم می کند. و او را از آن ناراحتی نجات می دهد. و همچنين وقتی مريض روحی يا بدنی مکرّر بگويد: «من تنها بنده تو هستم» و بنده آنچه دارد متعلّق به مولايش می باشد. و مولی قدرتمند باشد، يقينا او را از ناراحتی نجات می دهد و علاوه وقتی مريض می گويد: خدايا من تنها تو را عبادت می کنم و ديگر بندگی شيطان را نمی کنم و معصيت نمی نمايم، چون همه ناراحتيها در اثر معصيت بوجود می آيد خدای تعالی او را می آمرزد و ناراحتيهائی که در اثر معصيت برايش پيش آمده برطرف می کند.

و همچنين وقتی می گويد: «ايّاک نستعين» يعنی خدايا من تنها از تو ياری می خواهم و خدا را به ياری خود می طلبد و خدای تعالی هم چون او را متّکی به خود می بيند و می داند که او ملجأ و پناهی جز خدا ندارد به بنده اش توجّه بيشتری می کند و او را از امراض روحی و بدنی نجات می دهد.

«شکر نعمت»

دوّم: اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام فرموده اند: وقتی يک مسلمان سوره حمد را بخصوص در نماز تلاوت می کند، بعد از قرائت آن بگويد: «الحمدللّه ربّ العالمين».

شايد کنايه از آن باشد که انسان در مقابل اين نعمت که خدای تعالی به او اجازه داده، دعا کند و بگويد: «اهدنا الصراط المستقيم …» و او را به بزرگترين راز موفّقيّت که صراط مستقيم است راهنمائی کرده، شاکر باشد و بگويد: «الحمدللّه ربّ العالمين». (چنانکه مستحب است بعد از قرائت سوره حمد در نماز جماعت مأموم بگويد: «الحمدللّه ربّ العالمين»).

«نماز معراج مؤمن است»

سوّم: اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام فرموده اند: نماز معراج مؤمن است.^{^[127]} يعنی نماز انسان را بالا می برد تا او را به خدا می رساند و موفّق به قرب او می شود و قوام نماز به سوره فاتحة الکتاب است که فرموده اند: نمازی که فاتحة الکتاب نداشته باشد نماز نيست. بنابراين فاتحة الکتاب بُراق و مرکبی است که انسان را به معراج می برد و به خدای تعالی نزديک می کند.

چهارم: پروردگار متعال در حديث قدسی فرموده:

«اعطيت لک و لامتک کنزا من کنوز عرشی فاتحه الکتاب» يعنی من به تو ای رسول خدا و به امّتت گنجی از گنجهای بهشت که «فاتحة الکتاب» باشد عطا کردم.

اين گنج همان ثروت معنوی است که طليعه قرآن است. و در قرآن بيان همه حقايق شده. و چيزی در آن فروگذار نگرديده است. بنابراين سوره فاتحه الکتاب برای يک فرد مؤمن بهتر از همه گنجهای عالم است.

پنجم: پروردگار متعال در قرآن فرموده: نماز انسان را از فحشاء و منکر نهی می کند شايد اين به خاطر آن است که انسان در سوره فاتحه دستور دارد بگويد: «ايّاک نعبد» يعنی متعهّد می شود که تنها خدا را بندگی کند. و از بندگی شيطان و نفس امّاره و مردم شيطان سيرت دوری نمايد. و کسی که به اين تعهّد عمل کند به هيچ وجه آلوده به منکرات و فحشاء نمی گردد.

«سوره مبارکه بقره»

بسْم اللّـه الرّحْمن الرّحيـم^{^[128]}

ا لــم (1) ذلـک ا لْـکـتابُ لا ريْب فيـه هُدی لّلْـمُتّقين (2) الّذين يُؤْمـنُـون بالْـغـيْـب و يُقـيـمُـون الـصّـلـوة و مـمّا رزقْنا هُمْ يُنْفقُون (3) والّذين يُؤْمنُون بما اُنْزل اليْک وما اُنْزل منْ^{^[129]} قبْلک وبالاْخرة هُمْ يُوقنُون (4) اُولـئک علی هُدی منْ رّبهمْ و اُولـئک هُمُ الْـمُفْلحُون (5)^{^[130]}

«ترجمه آيات 1 تا 5 سوره مبارکه بقره»

«به نام خداوند بخشنده مهربان»

«الم» (1)

قرآن آن کتاب پر اهميّتی است که شکی در آن نيست، مايه هدايت اهل تقوی است. (2)

آنهائی که به غيب و پنهانی ها ايمان دارند و نماز را بر پا می دارند و از نعمتهائی که ما به آنها روزی کرده ايم انفاق می کنند. (3)

و کسانی که به آنچه بر تو و بر پيامبران قبل از تو نازل گرديده، ايمان دارند. و روز قيامت را باور کرده و به آن يقين دارند. (4)

آنها همان کسانی هستند که از جانب پروردگارشان هدايت شده اند و آنها همان رستگارانند. (5)

«توضيح آيات 1 تا 5 سوره بقره»

«رموزی که بين دو دوست است»

درباره کلمه «الم» و مانند آن که اوائل بعضی از سوره های قرآن کريم به نام «فواتح سور» قرار گرفته مطالبی گفته شده که بهترين آنها همان کلامی است که امام صادق عليه السلام می فرمايد:

«الم» رمز و اشاره ای است که بين خدای تعالی و دوستش حضرت محمّد صلی الله عليه و آله بوده که نمی خواسته کسی از آن اطّلاع پيدا کند و لذا آن اسرار را با حروفی ادا کرده که از ادراک و فهم ديگران دور باشد.^{^[131]}

صاحب تفسير صافی می فرمايد:

اين حروف سرّی از اسرار الهی است که بين خدای تعالی و رسولش بوده و ديگران نمی توانند از آن استفاده کنند، مگر با اذن خدای تعالی. مانند راسخين در علم از فرزندان پيغمبر عليهم السلام و فواتح سور سرّی از اسرار دوست با دوست است بطوری که رقيب نبايد مطّلع شود.

بين المحبّين سرّ ليس يفشيه قول ولا قلم للخلق يحکيه

يعنی بين دوستان اسراری است که سخن و قلم آن را برای ديگران افشاء نمی کند.

و اين معنی در احاديث هم آمده و تأييدی هم دارد و انشاءاللّه وقتی حضرت بقيّه اللّه روحی فداه ظهور فرمود، پرده از اين اسرار بر می دارد. زيرا تمام مردم در آن روزگار اهل سرّ و معنی می شوند و می توانند آن اسرار را بفهمند و از آنها استفاده کنند و آن وقت وجود اين حروف برای بقيّه مردم بی فائده نخواهد بود.^{^[132]}

«حقايق قرآن از افکار بشر دور است»

«ذلک» در فارسی به معنی «آن» است ولی در اينجا به قول اخفش که يکی از نحويين است، «ذلک» به معنی «اين» است. زيرا قرآن حاضر است و نبايد با کلمه «آن» به قرآن اشاره شود.

ولی اگر بگوئيم به خاطر دور بودن حقائق قرآن از اذهان بشر^{^[133]} و يا به خاطر آنکه اکثر حقايق قرآن بعد از گذشت زمان طولانی يعنی در عصر ترقّی افکار و بلکه در عصر ظهور حضرت بقيّه اللّه ارواحنا فداه در اختيار بشر قرار می گيرد، پس از افکار انسانهای زمان بعثت رسول اکرم صلی الله عليه و آله زمانا و مقاما دور است. بنابراين بهتر است که «ذلک» به همان معنی ظاهريش يعنی «آن» باشد و معنی ظاهری خود را از دست ندهد.

«کتاب چيست؟»

«کتاب» به معنی نوشته شده بر روی کاغذ و يا بر روی چيز ديگری است و به معنی واجب و فرض نيز آمده است. چنانکه در قرآن فرموده:

«کتب عليْکمُ الصيامُ»^{^[134]} يعنی واجب شده است بر شما روزه.

و به معنای ثابت شدن چيزی نيز آمده است. مثل کلام خدا که فرموده: «کتب فی قُلُوبهمُ الاْيمان»^{^[135]} يعنی در دل آنها ايمان ثابت شده است.

و به معنی حتمی بودن چيزی نيز آمده است مثل: «کتب اللّهُ لاغْلبنّ انا و رُسُلی»^{^[136]} يعنی حتما من و پيامبرانم غلبه خواهيم کرد.

و به معنی لوح محفوظ نيز آمده است مثل: «اثْنا عشر شهْرا فی کتاب اللّه»^{^[137]} يعنی در لوح محفوظ.

و به معنی قرآن نيز آمده است مثل: «حم * و الْکتاب الْمُبين»^{^[138]} يعنی قرآن.

و به معنی هر چيزی که بيان کننده حقايق درونی کسی باشد، مثل آنکه گفته اند انسان و يا عالم خلقت کتاب حق تعالی است و هر ورقش دفتری است معرفت کردگار.

در اينجا کتاب به معنی قرآن است. يعنی آن قرآن که حقيقتش از افکار مردم دور است و نيز به معنی انسان کامل که مظهر صفات و اسماء و علوم پروردگار است، آمده.

مرحوم فيض کاشانی می گويد:

گفتن کلمه «کتاب» به انسان کامل در جمع اهل معرفت و اولياء خدا و بندگان خالص پروردگار شايع است.

علی عليه السلام خطاب به انسان می فرمايد:

«و انت الکتاب المبين الّذی باحرفه يظهر المضمر» يعنی تو کتاب آشکارای آنچنانه ای هستی که به حروفش حقايق ظاهر می شود.

امام صادق عليه السلام فرمود: «الصورت الانسانية … هی الکتاب الّذی کتبه اللّه بيده» يعنی صورت و سيرت انسان کتابی است که خدای تعالی به دست خود نوشته است.

و احتمال دارد معنی کتاب همان کتاب علی بن ابيطالب عليه السلام باشد که در احاديث بسياری وارد شده که علی بن ابيطالب عليه السلام قرآن را با تفسير و تأويل و شأن نزولش با انشاء پيغمبر اکرم صلی الله عليه و آله جمع آوری فرمود و به دست مبارکش آن را نوشت و آنچنان مطالب و حقايق قرآن در آن تفسير و تأويل شده که آن قرآن يا آن کتاب (يعنی کتاب علی عليه السلام) شکی در آن نيست.

تفسير عيّاشی در اين آيه شريفه از امام صادق عليه السلام نقل می کند که فرمود: «کتاب علی لاريب فيه». يعنی کتاب علی بن ابيطالب عليه السلام است که شکی در آن نيست. زيرا تمام مسائل علمی و حقايق اعتقادی و احکام و معارف اسلامی در آن کاملاً توضيح داده شده و حتّی ارش خدش نيز در آن بيان شده است.

«قرآن کتاب با عظمت»

آن کتاب با عظمت، آن کتابی که بيان کننده همه احکام و معارف و حقايق است، آن کتابی که اگر جنّ و انس پشت به پشت هم بدهند نمی توانند مثلش را بياورند، آن کتابی که تورات و انجيل به نزولش وعده داده اند، آن کتابی که تا روز قيامت هيچ علمی، هيچ کتابی، هيچ حکمت و فلسفه ای، آن را باطل نمی کند، کتابی که خدای تعالی آن را از تحريفات و دستبردهای خائنين حفظ می کند، آن کتابی که حقايق و بطون و تأويل و تفسيرش را جز خدا و کسانی که خدا به آنها وحی کرده کس ديگری نمی فهمد، آن کتابی که هيچ شک و ريبی در آن نيست، زيرا هيچ غلطی، اختلافی، مطلبی بر خلاف عقل و علم، خرافه ای، موضوع سست و بی اساسی، در آن وجود ندارد، آن کتابی که همه کس نمی توانند از آن کامل و عميق استفاده کنند، چون ظرفيّت می خواهد، پذيرش می خواهد، شرح صدر می خواهد، تقوی و پاکی می خواهد، لذا آن کتاب متّقين را کامل و عميق هدايت می کند. بنابراين تا تقوی نباشد، اجتناب از معاصی نباشد، قلب پاک و تزکيه شده نباشد، انسان از حکمت و حقايق قرآن نمی تواند کاملاً استفاده کند. پس اگر کسی بخواهد قرآن برای او هدايت و شفای قلب و روح و رحمت و مغفرت باشد، بايد تقوی داشته باشد و هر چه مراحل کمالات و تزکيه نفس را بهتر و بيشتر بگذراند بهتر می تواند از قرآن استفاده کند.

«انسان کامل کتاب خدا است»

اگر کتاب به معنی انسان کاملی که بر پيامبر اکرم صلی الله عليه و آله نازل شده باشد بدون ترديد منظور علی بن ابيطالب و يازده فرزند معصومش عليه السلام بوده که آنها هادی متّقين اند.^{^[139]}

ابی بصير از امام صادق عليه السلام نقل می کند که آن حضرت فرمود: منظور از کتاب در اين آيه شريفه، علی بن ابيطالب است. يعنی آن علی بن ابيطالبی که يداللّه است، آن علی بن ابيطالبی که عين اللّه است، آن علی بن ابيطالبی که لسان اللّه و جنب اللّه و اذن اللّه است، معصوم از گناه و خطا و نسيان و جهل است، او که همه او را به اين عناوين می شناسند و شکی در آن ندارند.

همه می گويند که او امام کلّ است زيرا همه به او در مسائل علمی و دينی نيازمندند ولی او جز به خدا به کس ديگری نياز ندارد.^{^[140]} او عدل قرآن است، او تنها اهل تقوی را که در آيات بعد توصيف می شوند، هدايت کامل می کند. و خدای تعالی او را امام المتّقين و يعسوب الدين از زبان رسول اکرم صلی الله عليه و آله معرّفی فرموده است.

«کتاب علی بن ابيطالب عليه السلام»

ممکن است منظور از کتاب در اين آيه شريفه کتابی باشد که علی بن ابيطالب عليه السلام در تفسير و تأويل قرآن از لسان رسول اکرم صلی الله عليه و آله نوشته و می خواسته در اختيار مردم قرارش دهد که آنها نپذيرفتند و آن حضرت به وصيّش امام مجتبی عليه السلام مرحمت فرمود. و حضرت امام مجتبی عليه السلام به برادرش حضرت سيّدالشّهداء عليه السلام به عنوان ميراث امامت عنايت فرمود. و اين ميراث همچنان بين فرزندان معصوم علی بن ابيطالب عليه السلام دست به دست منتقل شده تا که امروز به دست حضرت بقيّه اللّه (روحی فداه) رسيده و در اختيار آن حضرت قرار گرفته است.

اگر منظور از «ذلک الکتاب» (يعنی آن کتاب،) کتاب علی عليه السلام (با اوصاف بالا) باشد که همه علوم در آن نوشته شده و به قطر ران شتر که به طور تخمين صدها جلد کتاب معمولی است، بايد با کلمه «آن» (نه با کلمه اين) ياد شود. زيرا آن کتاب بعدها خواهد آمد و آن کتاب با قرآن عينيّت دارد و تفسير و تأويل قرآن است و خدای تعالی آن را تأييد کرده و آن کتاب هدايت کاملی برای متّقينی که ايمان به امام عصر (روحی فداه) دارند و در زمان ظهور زندگی می کنند، است و يا اگر قبل از ظهور زنده هستند، می توانند از آن کتاب به وسيله سخنانی که اولاد معصوم علی بن ابيطالب عليه السلام از آن کتاب نقل کرده اند و به آنها رسيده استفاده کنند که در اين صورت منظور از متّقين شيعيان علی بن ابيطالب عليه السلام هستند.

«اهميّت تقوی در قرآن»

بعضی گفته اند: «تقوی» به معنی «وقايه» است، يعنی وسيله نگهداری. بنابراين متّقين کسانی هستند که خود را از گناه نگاه می دارند. اين نگاه داشتن گاهی به خاطر معرفت به خدا و ترس از عذاب او است که طبعا وسيله نگاه داشتن در اينجا معرفت خدای تعالی است.

و بعضی از مفسّرين معنی تقوی را به بيابان پر خاری که انسان می خواهد از آن عبور کند و نمی خواهد خاری به پايش برود تشبيه کرده اند. در آن بيابان انسان چگونه پرهيز می کند که خاری به پايش نرود همچنين در دنيا متّقين پرهيز می کنند يا خود را نگاه می دارند و مواظبت می کنند که گناهی نکنند.

لذا در آيه سوّم سوره بقره خدای تعالی متّقين را اين چنين توصيف می کند: متّقين خاصّ الخاصّ کسانی هستند که ايمان به غيب آورده اند، مردمانی هستند که به ناديده و چيزی که وجود خارجی پيدا نکرده و تنها به خاطر تصديق و اعتماد به وعده الهی که روزی قرآن و اسلام بر سراسر جهان حاکم خواهد شد ايمان دارند.

متّقين واقعی کسانی هستند که به وجود مقدّس حضرت حجّة بن الحسن عليه السلام ايمان دارند و او را قطب عالم امکان می دانند، غيبت او ايمان آنها را سست نمی کند و با او در ارتباط روحی هستند.

«مراتب تقوی»

امام صادق عليه السلام فرمود: «التقوی علی ثلاثة اوجه: تقوی باللّه فی اللّه و هی ترک الحلال فضلاً عن الشبهة و هو تقوی خاصّ الخاصّ و تقوی من اللّه و هو ترک الشبهات فضلاً عن حرام و هو تقوی الخاصّ و تقوی من خوف النار و العقاب و هو ترک الحرام و هو تقوی العام».^{^[141]}

يعنی تقوی به سه نوع است: يکی تقوی به وسيله شناختن خدا در راه خدا و آن ترک حلال است تا چه رسد به چيزهای شبهه ناک و اين نحوه از تقوی مال افراد خصوصی خصوصی است.

توضيح آنکه گاهی آن چنان ايمان و اعتقاد و توجّه انسان به خدای تعالی و خوف او از پروردگار زياد می شود که می ترسد مبادا به خاطر انجام کاری و يا استفاده از حلالی هوای نفسی در کار باشد. پس آن حلال را ترک می کند و تنها به چيزهائی از حلال اکتفا می کند که خدای تعالی ثواب و اجری در مقابل آن قرار داده باشد و عنوان استحباب بر آن صدق کند. روی اين اصل بندگان خاصّ الخاصّ خدا از اهل تقوی کسانی هستند که همه کارهايشان از دو حال خارج نيست يا واجب و يا مستحب است و ديگری تقوی و نگاه داشتن خود از گناه و ترس از خدا است و آن ترک شبهات است تا چه رسد به حرام يعنی بعضی از اهل تقوی علاوه بر آنکه واجبات را انجام می دهند و محرّمات را ترک می کنند از ترس خدای تعالی شبهات را هم ترک می کنند مبادا به گناه و حرام بيفتند ولی در حلال خود را آزاد تصوّر می کنند و ممکن است روی هوای نفس و تنها به خاطر لذّتهای نفسانی از اعمال و چيزهای حلال استفاده کنند و بگويند خدای تعالی ما را آزاد گذاشته چرا از آن استفاده نکنيم. اينها اهل تقوای خاصّ اند و از ابرار محسوب می شوند.

و ديگر تقوائی است که از خوف آتش و عقاب در انسان بوجود می آيد و آن ترک حرام و نگه داشتن خود از حرام است و آن تقوای عام است. يعنی از اکثر مردم اين گونه تقوائی توقّع می رود و بايد همه مسلمانان اين تقوی را لااقل داشته باشند.

از اين حديث و دهها حديث ديگر که شايد در همين بخش از کتاب بعضی از آنها نقل شود، استفاده می گردد که معنی تقوی نگاه داشتن انسان خودش را از گناه و يا از مکروه يا از شبهات و يا حداکثر از حلال و بالاخره تقوی همان پرهيزگاری و پرهيز از آنچه ممکن است مورد مؤاخذه و عقاب واقع گردد، می باشد. حالا گاهی اين تقوی به خاطر اعتقاد به جهنّم و عذاب بوجود می آيد که چون اکثر مردم بخصوص در زمانهای قبل که درک و فهمشان کمتر بوده خدای تعالی می خواسته با ترساندن، آنها را از عذاب و عقاب رام کند، چنانکه در قرآن با آيات عذاب و وعده جهنّم آنها را وادار به تقوی کرده و حتّی نام مقدّس حضرت رسول اکرم صلی الله عليه و آله را «منذر» يعنی بيم دهنده از خطر گذاشته و فرموده: «انّما انْت مُنْذرٌ».^{^[142]}

و گاهی تقوی به خاطر اعتقاد بيشتر به خدا و قرآن و پيامبر و قيامت و ترس بيشتری از خدا و عذاب و عقاب الهی است که در اين صورت انسان احتياط بيشتری در نگاه داشتن خود از گناه می کند و ترک شبهات را می نمايد و اين تقوی به خاطر اين است که انسان خود را در محضر پروردگار قادر و قاهر و سخت گيری که «لايغادر صغيرة ولا کبيرة الاّ احصيها» (کوچک و بزرگ ريز و درشت را حساب کرده) و در کمين او بوده و عذابهای الهی را برای او مهيّا کرده است مشاهده می کند و لذا از ترس پروردگار و از ترس عذاب قيامت گناه نمی کند و تقوی را رعايت می کند و حتّی ترک شبهات را هم می نمايد.

در اين دو مورد از متّقين خاص گرفته تا متّقين عام همه برای اجر و ثواب و بهشت و نعمتهای بهشتی و ترس از جهنّم و عقاب الهی کار می کنند و اعمالشان مورد رضايت حضرت حقّ واقع می شود.

و گاهی تقوی به خاطر محبّتی است که انسان به خدای تعالی دارد و چون او را دوست می دارد، خود را از جميع کارهائی که او دوست نمی دارد نگاه می دارد، می کوشد تا به خدای تعالی لحظه به لحظه نزديک تر شود و اعمالش را طوری تنظيم کند که با هر عملی قدمی به سوی او بردارد. لذا اين چنين کسی همه اعمالش برای او و برای قرب به او و روی محبّت به او است و اين تقوای خاصّ الخاصّ است و اين تقوی مال مخلصين (به فتح لام) است.

«خلاصه مطالب بالا»

بالاخره خدای تعالی در اوّلين صفحات قرآن مجيد يعنی آيات اوّل سوره بقره از آن متّقينی که منظور از خلقت بشر، به وجود آمدن آنها بوده است، از آن متّقين خاصّی که گل سر سبد بشريّت اند، از آن متّقينی که با امام و رهبر معصومشان ارتباط روحی دارند و صد درصد از او پيروی می کنند و شيعه واقعی او هستند، ياد کرده و آنها را اين چنين توصيف می کند.

اينها نماز و ساير قوانين الهی را بر پا می دارند، امر به معروف و نهی از منکر می کنند، حافظ حدود الهی هستند، زمينه ساز ظهور عدل الهی و ظهور حضرت مهدی عليه السلام و حکومت واحد جهانی هستند، هوای نفس ندارند و بنده خدايند، دارای تقوائی هستند که پروردگار «منْ حيْثُ لايحْتسبُ»^{^[143]} به آنها روزی می دهد و برکتی به اموالشان عنايت کرده که می توانند از آنچه خدای تعالی از نعمت فراوان و ثروت و مکنتی که به آنها عنايت کرده انفاق کنند. زيرا اگر چه ثروتمندند و اين ثروت را با فعّاليّت خود بدست آورده اند ولی دل به دنيا نبسته اند، محبّت به دنيا ندارند، ايثار می کنند، احسان می کنند و از آنچه خدای تعالی به آنها داده انفاق می نمايند، اينها به آنچه بر پيامبر اکرم صلی الله عليه و آله نازل شده که اهمّش قرآن و ولايت و امامت و امارت علی بن ابيطالب عليه السلام است، ايمان دارند. بعلاوه آن قدر اين متّقين پاک و مطيع و معتقد به خدا و قرآن اند که به کتابهای انبياء گذشته از قبيل حضرت موسی و عيسی و تورات و انجيل تنها به خاطر آنکه قرآن، اصل آن کتابها را تصديق کرده ايمان دارند.

اين متّقين با آنکه شايد ميلياردها سال تا قيامت و عالم آخرت باقی است و به تمام معنی روز قيامت برای آنها غيب است، آن چنان يقينی به آن دارند که خدای تعالی به يقينشان شهادت داده و آنها را به اين صفت ستوده است.

اينها همانهائی هستند که رسول اکرم صلی الله عليه و آله به خاطر محبّت و شوق به آنها آرزوی ديدارشان را داشت و آنها را برادران خود می دانست.^{^[144]}

اينها همانهائی هستند که مربّی و راهنمايشان خدا است و از طرف پروردگارشان هدايت می شوند.

اينها همان رستگارانند، اينها به کمال رسيده اند.

اينها به راهنمائی خدا و پيروی از پيشوايان دين موفّق به تزکيه نفس شده و از آلودگيهای روحی نجات پيدا کرده اند.

اينها بر هوای نفس و شياطين جنّی و انسی و وسوسه های آنها پيروز شده اند. به طور کلّی آنچه پروردگار از بندگانش انتظار دارد اين است که آنها اهل تقوی باشند تا قرآن، آنها را به حقايق راهنمائی کند. آنها فکر داشته باشند و ايمانشان سطحی نباشد و تنها با ديدنيها و محسوسات ايمان نياورند، بلکه با عقل و علم و فکر ايمان، خود را آنچنان تقويت کنند که با رغبت کامل و عشق و محبّت باطنی نماز بخوانند و انفاق کنند و به حقايقی که در قرآن آمده و يا در کتابهای آسمانی قبلی نازل شده ايمان داشته و به قيامت يقين داشته باشند و طبيعی است که اين کمالات و ايمانها جز با تزکيه نفس و سير الی اللّه برای کسی ميسّر نمی شود.

«آيات 6 و 7 سوره بقره»

انّ الّذين کـفرُوا سو اءٌ عليْهمْ ءانْذرْتهُمْ امْ لمْ تُنْذرْهُمْ لا يُؤْمنُون (6) ختم اللّهُ علی قُلُوبهمْ^{^[145]} وعلی سمْعهمْ وعلـی ابْصارهمْ غشاوةٌ و لهُمْ عذابٌ عظيمٌ (7)^{^[146]}

«ترجمه آيات 6 و 7 سوره بقره»

آنهائی که کافر شده يعنی در خواب عميق غفلت فرو رفته و يا خوابشان به مرگشان منتهی شده است، برايشان فرقی نمی کند چه آنها را بترسانی يا نترسانی، بالاخره ايمان نخواهند آورد. (6)

زيرا خدا به خاطر غفلتشان بر دلها و گوشها و چشمهای آنها پرده ای انداخته و به خاطر بی توجّهيشان به قرآن و آيات الهی برای آنها عذاب بزرگی خواهد بود. (7)

«توضيح آيات 6 و 7 سوره بقره»

«کفّار مرده دل»

«کفر» از جهت آنچه که انسان به آن کافر می شود مراتبی دارد. گاهی او نعمتی را از کسی ناديده می گيرد و به حقّ او بی توجّهی می کند، اين ادنی مرتبه کفر است. و گاهی ذات مقدّس پروردگار را منکر می شود که اين اعلی درجه کفر است. و گاهی بين اين دو درجه از حقوق، حقّی را ناديده می گيرد که به مناسبت اهميّت آن حقّ، مراتب کفر شدّت و ضعف پيدا می کند.

و «کفروا» که در اينجا آمده به معنی کسانی که حقّ را، خدا را، اسلام را، قرآن را، نبوّت رسول اکرم صلی الله عليه و آله را ناديده گرفته و بی اعتنائی کرده اند، می باشد.

* * *

خدای تعالی پس از آنکه شرح حالی از متّقين واقعی بيان فرموده، چند کلمه ای هم درباره آنهائی که در مقابل متّقين واقع شده اند، يعنی کفّاری که هر اندازه اهل تقوی محبوب و موفّق بوده اند، آنها مبغوض و ناموفّق می باشند، سخن گفته است.

خدای تعالی در اين دو آيه شرح مختصری از حالات آنهائی که به خاطر روح مرده شان چيزی درک نمی کنند و خواب غفلت آنها منتهی به مرگ روحيشان شده و حاضر نيستند چيزی بفهمند، بيان فرموده است.

آری، تمام کسانی که درباره موفّقيتهای معنوی چيزی نوشته اند، معتقدند که مهمترين مراحل سير و سلوک، يقظه و بيداری از خواب غفلت است. اگر کسی را ديديد که هر چه او را موعظه می کنند. و به او تذکرات آگاه کننده ای می دهند. او به هيچ وجه تکان نمی خورد و حتّی هشدارهای قرآن و رسول اکرم صلی الله عليه و آله هم او را متوجّه حقيقت نمی کند، بايد او را از ميان انسانها خارج دانست و او را نه خواب، بلکه مرده تصوّر کرد و او را به حال خودش واگذاشت و بدترين حالات انسان اين حالت است.

بنابراين بايد بکوشيم که در مرحله اوّل، غفلت خود را از توجّه به حقايق کم و کمتر کنيم و با تفکر در آيات و نشانه های پروردگار، روح و عقايد خود را زنده نگه داريم و قدمهای بلندی در راه کمالات روحی برداريم و در مرحله دوّم، لااقل نگذاريم روحمان آن قدر در خواب غفلت بماند و از رزق معنوی بی بهره باشد که به صورت مرده متعفّنی درآيد، تا خدای تعالی، رسول اکرم صلی الله عليه و آله را از هدايتمان مأيوس فرمايد و به آن حضرت بگويد: چه آنها را از آينده هولناکشان بترسانی يا نترسانی ايمان نمی آورند. قلب آنها مُهر خورده است، کرند، گنگ اند، کورند و برای آنها همين حالات بدشان عذاب بزرگی در دنيا بوده و در آخرت عذاب جهنّم مال آنها خواهد بود.

«آيات 8 تا 20 سوره بقره»

و من النّاس^{^[147]} منْ^{^[148]} يقُولُ^{^[149]} امنّا باللّـه وبالْيوْم الاْخر^{^[150]} ومـا هُمْ بمُؤْمنين (8) يُخادعُون اللّه و الّذين امنُوا و^{^[151]} مـا يخْدعُون الاّ انْفُسهُمْ و مـا^{^[152]} يشْعُرُون (9) فی قُلُوبهمْ مّرضٌ^{^[153]} فزادهُمُ اللّهُ مرضا و لهُمْ عذابٌ اليمٌ^{^[154]} بمـا کانُوا يکذبُون (10) و اذا قيل^{^[155]} لهُمْ لاتُفْسدُوا فی الاْرْض قالُوا انّما^{^[156]} نحْنُ مُصْلحُون (11) الا انّهُمْ هُمُ^{^[157]} الْـمُفْسدُون و لکنْ لاّيشْعُرُون (12) و اذا قيل لهُمْ امنُوا کمـا امن النّاسُ قالُـوا انُؤْمنُ کمـا امن السُّفهاءُ^{^[158]} ا لا انّهُمْ هُمُ السُّفهاءُ ولکنْ لايعْلمُون (13) و اذا لقُوا الّذين^{^[159]}^{^[160]} امنُوا قالُـوا امنّا و اذا خلوْا الی^{^[161]} شياطينهمْ قالُـوا انّا معکمْ انّما نحْنُ^{^[162]} مُسْتهْزءُون (14) اللّهُ يسْتهْزئُ بهمْ^{^[163]} و يمُدُّهُمْ فی طُغْيانهمْ يعْمهُون (15)^{^[164]} اُولـئک الّذين اشْتروُا الضّلالة^{^[165]} بالْهُدی فمـا ربحتْ تّجارتُهُمْ و مـا^{^[166]} کانُوا مُهْتدين (16) مثلُهُمْ کمثل^{^[167]} الّذی اسْتوْقد نارًا فلمـّا اضـاءتْ^{^[168]} مـا حوْلهُ ذهب اللّهُ بنُورهمْ و^{^[169]} ترکهُمْ فی ظُلُمـاتٍ لاّيُبْصرُون (17)^{^[170]} صُمٌّ بُکمٌ عُمْی فهُمْ لا يرْجعُون (18)^{^[171]} اوْ کصيبٍ مّن السّمـاء فيـه ظُلُماتٌ^{^[172]} و رعْدٌ و برْقٌ يجْعلُون اصابعهُمْ^{^[173]} فـی اذانهمْ مّن الصّواعق حذر^{^[174]} الْموْت واللّهُ مُحيطٌ بالْکافرين (19)^{^[175]} يکادُ الْبرْقُ يخْطفُ ابْصـارهُمْ^{^[176]} کلّـمـا اضـاء لهُمْ مّشوْا فيـه و اذا^{^[177]} اظْلم عليْهمْ قامُوا ولوْ شاء اللّهُ^{^[178]} لذهب بسمْعهمْ و ابْصارهمْ انّ اللّه علی کل شی ءٍ قديرٌ (20)^{^[179]}

«ترجمه آيات 8 تا 20 سوره بقره»

بعضی از مردم کسانی هستند که به زبان می گويند: ما به خدا و روز قيامت ايمان آورده ايم و حال آنکه آنها ايمان نياورده اند. (8)

می خواهند خدا و مؤمنين را فريب دهند، اينها فقط خودشان را فريب می دهند ولی نمی فهمند. (9)

در روح و دل اينها مرض است و خدا به خاطر اين عمل زشتشان امراض روحی آنها را زيادتر کرد و از برای آنها به خاطر دروغهائی که می گويند عذاب دردناکی خواهد بود. (10)

و وقتی به اين دسته از مردم گفته می شود که در روی زمين فساد نکنيد، در جواب می گويند: ما فقط نظرمان اصلاح است و جز اصلاح کار ديگری نمی کنيم. (11)

ولی مردم مسلمان همه بدانند اينها فسادکنندگانند ولی نمی فهمند. (12)

و وقتی که به آنها گفته می شود که شما هم مثل بقيّه مردم که ايمان آورده اند ايمان بياوريد، در جواب می گويند: آيا ما همان طوری که مردمان ابله ايمان آورده اند ايمان بياوريم؟ همه بدانيد که آنها خودشان ابله اند ولی نمی دانند. (13)

و زمانی که آنها مؤمنين را می بينند، می گويند: ما هم ايمان آورده ايم. ولی وقتی با دوستان شيطان سيرتشان خلوت می کنند، می گويند: ما با شمائيم، ما آنها را مسخره می کنيم. (14)

خدا آنها را مسخره خواهد کرد و آنها را به سوی تجاوز و طغيانشان می کشاند تا سرگردان شوند. (15)

آنها مردمی هستند که هدايت را در مقابل گمراهی فروخته اند. و اين تجارت برای آنها سودی ندارد و اينها هيچگاه هدايت نمی شوند. (16)

مثل آنها، مثل کسی است که آتشی را روشن می کند. وقتی آتش اطراف را نورانی کرد، ناگهان طوفانی می آيد و خدا نور آن آتش را از بين می برد و آنها را در تاريکی که اطرافشان را نبينند باقی می گذارد. (17)

آنها کر و لال و کورند. بنابراين آنها به سوی حقيقت برنمی گردند. (18)

يا مثل باران تندی است که در بيابان و شب تاريک همراه با رعد و برق و صاعقه از آسمان بر سر جمعی ببارد و آنها از ترس مردن انگشتانشان را در گوششان بگذارند تا صدای صاعقه را نشنوند. ولی خدا بر کفّار احاطه دارد. (19)

برق هر وقت روشن می شود آن چنان شديد است که می خواهد چشمانشان را از حدقه بيرون بياورد. آنها يک قدم در آن روشنائی راه می روند ولی وقتی تاريک می شود به جای خود می ايستند و اگر خدا بخواهد گوشها و چشمهای آنها را از بين می برد. زيرا خدا بر همه چيز توانا است. (20)

«توضيح آيات 8 تا 20 سوره بقره»

جمعی از مردم به خاطر تسلّط شيطان و فرمان نفس امّاره بالسّوء گمان می کنند که همه موفّقيتها را با زرنگی و کوشش خودشان بدست می آورند، لذا دست به دروغ و دو رنگی و نفاق می زنند، غافل از آنکه خدای تعالی در کمين آنها است و نمی گذارد آنان بر بندگانش تسلّط پيدا کنند و آنها را اذيّت نمايند^{^[180]} و بالاخره آنها را مفتضح می کند.

نمونه اين افراد در زمان بعثت پيامبر اسلام صلی الله عليه و آله بسيار بوده اند، لذا خدای تعالی پيامبرش را و بلکه همه مسلمانان را در هر زمان از فساد آنها و پستی منافقان خبر می دهد و به مردم اعلام می کند که وقتی منافقين با خدای تعالی و پيامبر صلی الله عليه و آله خدعه کنند، طبيعتا به مسلمانان هم نيرنگ می زنند و می خواهند آنها را مسخره نمايند و مردم مسلمان را منحرف کنند و به اين وسيله به عذابی که در اثر بی ايمانی مبتلا هستند آرامش بخشند. ولی اشتباه می کنند و در حقيقت به خودشان نيرنگ زده اند. لذا می آيند و می گويند ما به خدا ايمان آورده و روز قيامت را قبول داريم. ولی همه بدانند که اينها ايمان نياورده اند، آنان به خاطر انجام ندادن مسأله مهمّ اسلامی يعنی «تزکيه نفس» دلهايشان مريض است و چون به آن مرض راضی هستند و بلکه به گمان خود از آن استفاده می کنند و به فکر رفع آن مرض روحی نيستند، خدای تعالی مرض روحی و قلبی شان را زياد می کند و آنها را مفتضح می نمايد. يعنی در حقيقت آنها را به حال خودشان وا می گذارد و آنها به عذاب دردناکی مبتلا خواهند بود. چه عذابی بدتر از بی ايمانی و نداشتن آرامش روحی که نصيب آنها شده است.

امّا مردم مسلمان و مهربان که با ايمانشان متوجّه عاقبت اين نفاق هستند و می دانند که بالاخره نفاق انسان را به فساد می کشاند، به آنها با محبّت می گويند: در روی زمين فساد نکنيد. ولی آنها با غرور و تکبّر می گويند: ما اصلاح کنندگانيم و می خواهيم زمين را از فساد نجات دهيم. امّا خدای تعالی می فرمايد: همه بدانند که آنها مفسدند ولی آنها خودشان نمی فهمند و شعور ندارند. زيرا کسی که زشتی دو روئی و دو رنگی را نداند، چگونه می تواند اصلاح کننده باشد و چون منافقند حتما در روی زمين فساد خواهند کرد. باز هم مردم مسلمان با اينکه آنها با تکبّر با اينها روبرو شده اند دست از موعظه و مهربانی خود بر نمی دارند و به آنها می گويند: شما هم مثل ساير مردم ايمان بياوريد و با آنها متّحد شويد و نگذاريد بزرگترين ارزش جامعه انسانی که همان اتّحاد است از بين برود. ولی منافقان زبان به فحّاشی که از علائم منافقين است^{^[181]} باز می کنند و می گويند: آيا ما هم مثل اين نادانان و احمقها ايمان بياوريم.

خدای تعالی می فرمايد: همه بدانند که خود آنها نادانند. ولی جهل و نادانی خود را در اثر غروری که دارند درک نمی کنند.

منافقان وقتی در جمع مؤمنين و مسلمانها قرار می گيرند، در اثر ضعف و ترس و بی شخصيّتی خود را جزء مسلمانان قرار می دهند و می گويند: ما هم ايمان آورده ايم و وقتی با مردمان گمراه کننده و شيطان سيرت که هم جنس خودشان هستند، برخورد می کنند، می گويند: ما در دل و روش با شما هستيم ولی در ميان آنها و در جلسات آنها برای استهزاء و خنده و مسخره می رويم.

آری کسی که به چيزی ايمان نداشته باشد و در دل آن را باور نکرده باشد، جز برای مسخره کردن، به آن چيز اهميّت ظاهری نمی دهد ولی او در حقيقت خودش را مسخره کرده و اين توهين کردنش به مسلمانها باعث می شود که خدا هم آنها را جدّی نگيرد و مسخره شان کند و در زندگی بدون ايمان و بی ارزش و طغيان و تجاوزگری سرگردانشان نمايد.

اينها در حقيقت هدايتی را که انبياء و بخصوص حضرت خاتم الأنبياء صلی الله عليه و آله آورده اند به گمراهی، و نور را به ظلمت فروخته اند و عينا مانند ديوانگان که تجارت و خريد و فروششان فائده ای ندارد و بلکه ضرر هم می کنند، می باشند^{^[182]} و اينها هميشه در جهل مرکب باقی می مانند و چون هدايت و راه راست را نمی خواهند، هدايت نمی شوند.

اينها مثلشان مانند کسی است که در تاريکی کامل کبريتی، آتشی، شمعی روشن کند که فقط اطرافش ديده شود و گاهی فقط خود را به ديگران بشناساند و بخواهد شخصيّت خود را با نور مختصری که در اطراف خود بوجود آورده به ديگران معرّفی نمايد، ولی ناگهان خدای تعالی که هميشه آبروی منافقين تجاوزگر را می برد، آتش او را خاموش کند و او را در تاريکی کامل که چشم، چشم را نبيند بگذارد.

آری وقتی روح انسان در اثر غفلت و بی توجّهی به خدا و فرستادگانش به خواب رفت و خوابش به مرگش منتهی شد و به نفاق و شيطنتش ادامه داد و به هيچ وجه به اولياء خدا توجّه نکرد و از راهنمائيهای آنها استفاده ننمود، چنان در مقابل حقايق بی تفاوت می شود که مانند کر و لالها وقتی صدائی بلند می شود، به هيچ وجه عکس العملی ندارند، يعنی وقتی برای آنها موعظه ای يا سخن و کلام حقّی گفته می شود، ولو از زبان رسول اکرم صلی الله عليه و آله باشد، آنها تکانی به خود نمی دهند.

چشم دل آنها آنچنان نابينا شده که حقايق عالم هستی را با آنکه از خورشيد روشن تر است نمی بينند و آنان به هيچ وجه نمی خواهند يا نمی توانند به زندگی انسانی باز گردند. آنها مانند کسی هستند که شب در بيابان پر خطری قرار گرفته و باران تندی می بارد، تاريکی و ظلمت همه جا را فرا گرفته و حتّی روشنائی ستارگان هم نمی تابد و قدم از قدم نمی تواند بردارد. در اين ميان صدای رعد از نزديک و يک لحظه روشنائی به وسيله برق دل را می لرزاند و چشم را خيره می کند و نزديک است که چشم او کور شود. انگشت در گوش می گذارد که مبادا صاعقه جان او را بگيرد، ولی خدای تعالی که بر کفّار احاطه دارد و جان آنها در قبضه قدرت او است، نمی گذارد که او بميرد. او در آن لحظه ای که هوا به وسيله برق روشن شده يک قدم برمی دارد. ولی وقتی که باز تاريک می شود، جرأت نمی کند که حرکتی داشته باشد و يا قدم از قدم بردارد و اگر خدا می خواست به خاطر اعمال زشتشان بينائی و شنوائيشان را از آنها می گرفت. زيرا خدای تعالی بر هر چيزی قادر است.

آری بشر به خاطر انحرافش از صراط مستقيم و مخالفتش با راه و روش دين، خود را به خطرهائی که با اين مثالها روشن می شود می اندازد. خدای تعالی قرآن و انبياء و اولياء عليهم السلام را مانند خورشيد تابان برای هدايت بشر قرار داده و بيش از همه به وحدت و صفا و ترک دو رنگی و نفاق سفارش فرموده،^{^[183]} ولی انسان خود را در بيابان تاريک پر خطر نفاق و دو روئی قرار می دهد که هر لحظه ممکن است مرگ ابدی او را فرا گيرد و بلکه او بخواهد يا نخواهد، آنچنان در فشار زندگی به خاطر دلهره ای که از آينده مجهول خود دارد قرار می گيرد که ممکن است جانش را از دست بدهد. بخصوص اگر زنگ خطری مانند رعد و برق به صدا دربيايد و او را تهديد کند که در اين موقع چون پناهگاهی ندارد، چون خدائی ندارد، از ترس انگشت در گوش می گذارد که صدای خطر را حسّ نکند و خود را سرگرم دنيا و مواهب دنيا می نمايد که آن هم بازی بيهوده ای است.

در زمان حيات رسول اکرم صلی الله عليه و آله مردم بيشتر از هر چيز در خصوص خلافت و ولايت به نفاق افتادند، زيرا همه مسلمانهای آن موقع اهل تهذيب نفس نبودند بلکه اکثرا ايمانشان ضعيف و شيطان و نفس امّاره بالسّوء صفت رياست طلبی را در آنها زنده کرده بود. آنها روزشماری می کردند که پيغمبر اکرم صلی الله عليه و آله از دنيا برود، تا بتوانند لباس خلافت را بر تن کنند. ولی روز غدير خم وقتی پيامبر اکرم صلی الله عليه و آله در ميان انبوه جمعيّت مسلمانان صدا زد که ای مردم مرا معرّفی کنيد. آنها گفتند: شما محمّد پسر عبداللّه بن عبدالمطلّب بن عبد مناف هستيد. فرمود: ای مردم آيا من بر شما اولی از خودتان نيستم؟ همه عرض کردند: چرا، شما اولی هستيد. در اينجا پيغمبر اکرم صلی الله عليه و آله به آسمان نگاه کرد و سه مرتبه عرض کرد: خدايا شاهد باش. مردم هم همين کار را کردند يعنی سر بر آسمان بلند کردند و گفتند: خدايا شاهد باش. سپس فرمود: هر کس من مولای اويم اين علی مولای او است. سپس عرض کرد: خدايا تو دوست داشته باش و مولای آن کس باش که علی را دوست می دارد و او را مولای خود می داند، ياری نکن و سرکوب کن کسی را که قصد خذلان علی را دارد. سپس رسول اکرم صلی الله عليه و آله رو به ابی بکر فرمودند و گفتند: از جا برخيز و با لقب «اميرالمؤمنين» با علی بن ابيطالب بيعت کن. ابی بکر از جا برخاست و بيعت کرد. سپس به عمر بن خطّاب دستور فرمودند که برخيزد و با لقب «اميرالمؤمنين» با علی بن ابيطالب عليه السلام بيعت کند. او هم اطاعت کرد و با آن حضرت بيعت نمود. سپس به سران مهاجر و انصار دستور دادند که با علی عليه السلام به همين عنوان بيعت کنند و آنها هم همه بيعت کردند. عمر بن خطّاب از جا برخاست و رو به علی بن ابيطالب عليه السلام کرد و گفت: «بخّ بخّ لک يا علی اصبحت مولای و مولی کلّ مؤمن و مؤمنة» سپس مردم متفرّق شدند. امّا پيامبر اکرم صلی الله عليه و آله از همه آنها عهد و ميثاق گرفت که اين بيعت را منکر نشوند و علی بن ابيطالب عليه السلام را تنها نگذارند. ولی جمعی از اصحاب که منافق بودند و اهل تهذيب نفس نبودند و رياست طلبی و حبّ جاه آنها را مقهور کرده بود، به صورت ظاهر خدمت رسول اکرم صلی الله عليه و آله مشرّف شدند و گفتند: برای رياست و ولايت کسی را بر ما حاکم فرمودی که محبوبترين خلق خدا در نزد خدا و نزد شما و نزد ما است. با اين انتساب شما ما را از شرّ ظالمين و قدرتمندان کافر در سياستشان حفظ فرموديد. ولی خدای تعالی می دانست که در دل اينها خلاف آنچه می گويند هست. لذا خدای تعالی از باطن آنها به رسول اکرم صلی الله عليه و آله خبر می دهد و می فرمايد: «و من النّاس منْ يقُولُ امنّا باللّـه و بالْيوْم الاْخر و مـا هُمْ بمُؤْمنين»^{^[184]}.

منافقين در روز غدير خم به مشکل برخورد کردند زيرا مجبور بودند با علی بن ابيطالب، آن روز بيعت کنند ولی بعد آن بيعت را بشکنند. و قدرت رياست طلبی آنها به حدّی بود که بالاخره با هر زحمتی که بود نکث بيعت با علی بن ابيطالب نمودند و دسته های مختلفی به نام خوارج و اصحاب جمل و ناکثين و قاسطين و مارقين بوجود آوردند و بالاخره همه مذمّتی که خدای تعالی در اين آيات از منافقين فرموده، به خاطر اين است که آنها رذائل اخلاقی خود را از بين نبرده بودند و تزکيه نفس ننموده بودند و در راه دين استقامت نکرده بودند و از صراط مستقيم پيروی نکرده بودند.

«آيات 21 و 22 سوره بقره»

يا ايُّها النّاسُ اعْبُدُوا ربّکمُ الّذی خلقکمْ و الّذين منْ قبْلکمْ لعلّکمْ^{^[185]} تتّقُون (21) الّذ–ی جعل لکمُ الاْرْض فراشًا والسّـمـاء بناءً و انْزل من^{^[186]} السّمـاء مـاءً فاخْرج بـه من^{^[187]} الـثّمرات رزْقًا لّکمْ فلا تجْعلُوا للّـه^{^[188]} انْدادًا و انْتُمْ تعْلمُون(22)^{^[189]}

«ترجمه آيات 21 و 22 سوره بقره»

ای مردم، پروردگارتان را بندگی کنيد، آن خدائی که شما را خلق کرده، آن خدائی که قبل از شما مردمی را آفريده، شايد شما در اثر بندگی، اهل تقوی شويد. (21)

آن خدائی که زمين را برای شما فرش و آسمان را همچون سقف قرار داده. و بر شما از آسمان آب نازل کرده. و به خاطر نزول باران از زمين ميوه هائی که رزق شما می باشد، خارج کرده است. پس برای خدا ضدّ و شريک قرار ندهيد با اينکه شما بدی اين کار را می دانيد. (22)

«توضيح آيات 21 و 22 سوره بقره»

خدای تعالی پس از آنکه ارزش و ثواب اهل تقوی و ايمان را در اوّل سوره بيان می کند، به صورت شکايت و گله، زشتی اعمال کفّار و منافقين را توضيح داده و سپس روی سخن را از راه محبّت و لطف به طرف مردم دنيا کرده و با محبّت کامل می فرمايد:

ای مردم خدائی را که شما و مردم قبل از شما را خلق فرموده، بندگی کنيد، شايد اهل تقوی گرديد.

بدون شک منظور از بندگی در اينجا و در اين آيه، انجام واجبات و ترک محرّمات و رعايت حدود الهی است. زيرا پروردگار متعال نتيجه اين بندگی را تقوی دانسته و خطابش را بوسيله کلمه «يا ايّها النّاس» شروع فرموده والاّ اگر منظور از بندگی ايجاد حقيقت عبوديّت که مرحله آخر تزکيه نفس است^{^[190]} و به تقوای خاصّ الخاصّ منتهی می شود می بود، می بايست با خطاب «يا ايّها الّذين آمنوا» مطلب را شروع کند.

زيرا مرحله تقوای عام قبل از مرحله عبوديّت به معنی خاصّ است و نبايد نتيجه عبوديّت خاصّ، تقوای عام باشد، بلکه بايد نتيجه تقوای عام، ايجاد حقيقت عبوديّت باشد.

توضيح آنکه از نظر اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام تقوای عام همان نگهداری خود از گناه و انجام واجبات است و تقوای خاصّ ترک شبهات و انجام واجبات و عمل کردن به مستحبّات است و اين تقوی در اين مرحله با تصميم بندگی و اطاعت از فرامين الهی ولو با فشار و مجبور کردن انسان خودش را حاصل می شود، ولی پيدا شدن حقيقت عبوديّت و رسيدن به مقام با عظمت تقوای خاصّ الخاصّ بايد طبق دستور امام صادق عليه السلام به «عنوان بصری» حاصل شود، زيرا آن حضرت فرمودند:

اگر از آن علمی که خدا به انسان می دهد و در قلب کسی که او را دوست دارد می اندازد، می خواهی، بايد اوّل در دلت حقيقت عبوديّت و بندگی را ايجاد کنی، آن وقت طلب علم نمائی بوسيله عمل به آن و از خدا فهمش را بخواهی خدا به تو می فهماند.

گفتم: ای شريف. فرمود: بگو ای اباعبداللّه. گفتم:

يا اباعبداللّه حقيقت بندگی چيست؟ فرمود: سه چيز است. اوّل اينکه بنده خدا به جائی برسد که برای خود از آنچه خدای تعالی از ملک و خدم و هشم و نعمت به او داده مالکيّتی تصوّر نکند. زيرا برای بندگان مالکيّتی وجود ندارد. مال را مال خدا می بينند و در همان جائی آن را قرار می دهند که خدا به آنها امر کرده است و هيچ گاه بنده برنامه ای جز آنچه مولايش به او فرمان می دهد، تدبيری نمی کند و تمام شغل و فکرش متوجّه اوامر مولی و نواهی او است.

پس وقتی بنده ای همه نعمتها و آنچه را دارد، برای خود نسبت به آنها مالکيّتی تصوّر نکند، انفاق کردن اموال در راه خدا و به امر خدا، برايش آسان می شود و زمانی که تدبير امور خود را به خدای تعالی که مدبّر او است تفويض کند، مصائب دنيا بر او آسان می شود و زمانی که بنده مشغول به اطاعت اوامر و ترک نواهی الهی باشد، طبعا فراغتی برای جنگ و جدال و فخرفروشی بر مردم را ندارد. پس وقتی که خدای تعالی بنده اش را به اين سه صفت گرامی داشت، دنيا و ابليس و خلائق برای او بی ارزش می شوند. او ديگر دنيا را برای جمع آوری بيهوده و افتخار بر ديگران طلب نمی کند و از عزّت و برتری ديگران برای خود چيزی نمی خواهد و ايّام عمرش را به بطالت نمی گذراند.

اين اوّلين درجه تقوی است که خدای تعالی در قرآن می فرمايد: اين خانه آخرت را برای کسانی که در دنيا طالب برتری و فساد نيستند، قرار می دهيم و عاقبت برای اهل تقوی است.^{^[191]}

بنابراين بوسيله تقوای عام و بلکه تقوای خاصّ حقيقت عبوديّت بوجود می آيد و با پيدا شدن حقيقت عبوديّت در انسان، تقوای خاصّ الخاصّ بوجود می آيد که همان داشتن تقوائی است که انسان با ميل قلبی و بدون ناراحتی و فشار ترک گناه کرده و با شوق زياد و معرفت کامل، عبادات را انجام داده و بنده رسمی الهی می شود و قلبش که با اخلاص به طرف خدا رفته، پر از حکمت می گردد. و شايد حکمت از قلبش به زبانش جاری شود و خدای تعالی ملائکه را بر او نازل می کند و او را از هر خوف و حزنی در دنيا و آخرت نگه می دارند که فرمود:

«انّ الّذين قالُوا ربُّنا اللّهُ ثُمّ اسْتقامُوا تتنزّلُ عليْهمُ الْملائکةُ الاّ تخافُوا ولاتحْزنُوا و ابْشرُوا بالْجنّة الّتی کنْتُمْ تُوعدُون * نحْنُ اوْلياؤُکمْ فی الْحيوة الدُّنْيا و فی الاْخرة …».^{^[192]}

خدای تعالی در اين دو آيه با کمال مهربانی بعد از آنکه نتيجه بندگی را بيان می کند و می فرمايد: بندگی کنيد شايد به مقام متّقين برسيد و شما هم اهل تقوی گرديد، می فرمايد:

آن خدائی را عبادت کنيد که زمين را برای راحتی شما مسطّح و گسترده قرار داده و آسمان را با آن همه زيبائی و ستارگان را بالای سر شما ساخته و از آسمان برای شما آب باران را فرستاده و از زمين بوسيله باران برای شما ميوه هائی را روزی کرده، پس بيائيد شما که حقيقت را می دانيد برای خدا ضدّی يا شريکی قرار ندهيد.

آری پروردگار مهربان با تذکر نعمتهای خود و با معرّفی و توضيح عاقبت متّقين و کفّار و منافقين، از بندگان خود فقط يک چيز خواسته که برای او شريکی، ضدّی و همتائی قرار ندهند و به توحيد رو بياورند و خود را به مرحله بندگی که آخرين مرحله تزکيه نفس است، برسانند و او را بندگی کنند.

«آيات 23 و 24 سوره بقره»

و انْ کنْتُمْ فی ريْبٍ ممّا نزّلْنا علی^{^[193]} عبْدنا فأْتُوا بسُورةٍ مّنْ مّثْـلـه^{^[194]} وادْعُوا شُهدائکمْ مّنْ دُون اللّـه^{^[195]} انْ کنْتُمْ صادقين (23) فإنْ لمْ تفْعلُوا^{^[196]} و لنْ تفْعلُوا فاتّقُوا النّار الّتی وقُودُها النّاسُ والْحجارةُ اُعدّتْ للْکافرين (24)

«ترجمه آيات 23 و 24 سوره بقره»

اگر درباره آنچه ما بر بنده خود (حضرت محمّد صلی الله عليه و آله) نازل کرده ايم در شکيد، حدّاقل يک سوره مانند قرآن را بياوريد و گواهان درستی عمل خود را غير از خدا حاضر کنيد و آنها را شاهد بياوريد، اگر راست می گوئيد. (23)

اگر اين کار را نکرديد، که هرگز هم نمی توانيد بکنيد، پس بپرهيزيد از آتشی که هيزم آن بدنهای مردم و سنگها است و آن آتش برای کفّار آماده گرديده است. (24)

«توضيح آيات 23 و 24 سوره بقره»

پروردگار متعال از اوّل سوره بقره، ابتداء حالات اهل تقوی و اهل يقين را بيان فرموده و سپس از کفّار و منافقين نکوهش کرده و بدی اعمال آنها را بيان فرموده. و بعد مردم را به بندگی که نتيجه تقوی است، راهنمائی فرموده. و سپس روی سخن را به طور کلّی به همه مردم کرده و می فرمايد: اگر درباره قرآن شک داريد که از ناحيه ما است، يک سوره از مثل آن را شما هم بياوريد که در اين حدّ از فصاحت و بلاغت و دارای مطالب عميق علمی و پيشگوئيهای واقعی باشد، آن هم از مثل کسی که درس نخوانده، از کسی چيزی ياد نگرفته و با مردم با فرهنگ و متمدّن بزرگ نشده^{^[197]} باشد و فقط به ادّعا هم اکتفا نکنيد. بلکه همان گونه که مردم عاقل و دانشمند به اعجاز مطالب و آيات قرآن گواهی می دهند، به اعجاز آن سوره ای که شما آورده ايد نيز گواهی دهند، ولی همه بدانيد که خدای تعالی آنچنان که برای قرآن گواهی می دهد برای آنها گواهی نمی دهد. زيرا خدای تعالی برای حقّانيّت قرآن و آورنده آن عملاً شهادت داده. يعنی آنچه قرآن پيش بينی کرده خدای تعالی آنها را از تغيير دادن که حقّ پروردگار است و آيه يمحواللّه ما يشاء بر اين گواه است دور نگه داشته و به آنها لباس واقعيّت پوشانده و به دست آورنده آن يعنی رسول اکرم صلی الله عليه و آله معجزاتی صادر نموده و صد درصد او و قرآنش را تأييد فرموده، ولی چون نخواسته کتابهای ديگران و مدّعيان نبوّت دروغگو را تأييد کند، آنها را قطع وتين کرده و به قلم آنها و زبان آنها مطالبی که آنها را مفتضح کند، جاری فرموده و يا لااقل شهادتی بر حقّانيّت آنها نداده است. چنانکه اگر به کتب مدّعيان نبوّت و امامت مراجعه شود به خوبی اين موضوع واضح می گردد.

سپس تحدّی فرموده، يعنی طرف مقابل را به جلو دعوت کرده و او را عاجز از آوردن حتّی يک سوره مثل قرآن از مثل حضرت محمّد صلی الله عليه و آله دانسته و می گويد: اگر نکرده ايد و نمی کنيد، يعنی مثل قرآن را نياورده ايد، بدانيد که هرگز نمی توانيد آن کار را انجام دهيد و بپرهيزيد از آتشی که مايه شعله های آن انسانها و سنگهای آتش زا هستند.

ما در مقدّمه اين کتاب نوشته ايم که اگر بتوانيم اعجاز قرآن را ثابت کنيم (که در همان جا ثابت کرده ايم) به سه نتيجه قابل توجّه از اين کار می رسيم.

اوّل: به اين وسيله اثبات وجود خدا را نموده ايم، زيرا وقتی جنّ و انس که دو دسته عاقل و عالم از ميان مخلوقات خدا در کره زمين هستند، نتوانند اين کار را بکنند، طبعا سائر موجودات که عقل ندارند به طريق اولی نمی توانند اين عمل را انجام دهند.

دوّم: رسالت رسول اکرم صلی الله عليه و آله نيز ثابت شده، زيرا وقتی خدای تعالی کاری که ساخته و پرداخته خودش است يعنی قرآن را بوسيله پيامبر اسلام صلی الله عليه و آلهدر اختيار مردم بگذارد و او هم برای مردم تلاوت کند رسالت را انجام داده و به طور کلّی رسالت جز همين عمل چيز ديگری نمی تواند باشد.

سوّم: بايد اعتقاد داشت که محتوای قرآن تمامش حجّت و حقّ است و يک جمله باطل در آن وجود ندارد و طبعا وقتی اين سه موضوع ثابت شد تمام حقايق و معارف و احکام قرآن که در حقيقت همه علوم و معارف و حقايقی است که بشر برای تأمين سعادت دنيا و آخرتش لازم دارد، با خيال راحت در اختيارش قرار می گيرد و معارف قرآن که همه معارف واقعی در آن است، در اختيار بشر واقع می شود و اين خود سرمايه بزرگی برای بشر، تنها بوسيله اثبات اعجاز قرآن خواهد بود.

«آيه 25 سوره بقره»

و بشر الّذين امنُوا و عملُوا^{^[198]} الصّالحات انّ لهُمْ جنّاتٍ تجْری منْ^{^[199]} تحْتها الاْنْهارُ کلّـمـا رُزقُوا منْها^{^[200]} منْ ثمرةٍ رّزْقًا قالُوا هذاالّذی رُزقْنا منْ قبْلُ و اُتُوا بـه مُتشابهًا و^{^[201]} لهُمْ فيها ازْواجٌ مُّطهّرةٌ و هُمْ فيها^{^[202]} خالدُون (25)^{^[203]}

«ترجمه آيه 25 سوره بقره»

ای پيامبر بشارت بده به کسانی که ايمان آورده و عمل شايسته نموده اند، اينکه برای آنها بهشتهائی است که از دامنه شان نهرهائی جاری است، هر وقت که آنها از ميوه های آن باغها می خورند، می گويند: اين رزقی است که از قبل برای ما آماده شده و ميوه ها در خوبی همه مانند يکديگرند و برای اين مؤمنين، خدا همسران پاک و پاکيزه ای قرار داده و اينها در آن بهشتها، جاودانه و دائمی هستند. (25)

«توضيح آيه 25 سوره بقره»

«مهربانی خدای تعالی»

خدای مهربان، خدای شکور، خدای رحمن و رحيم، هيچگاه اجر بندگانش را ضايع نمی کند و در مقابل عمل کوچک و محدود خوب آنها به پيامبرش دستور داده که به مؤمنين بشارت و خبر خوش بده که در مقابل کار خوبشان و به خاطر ايمانشان به خدا و قرآن و روز قيامت. و به خاطر تصديقشان نبوّت تو و کلمات تو را. و به خاطر پذيرفتنشان امامت علی بن ابيطالب عليه السلام را. و مطيع و منقاد بودن آنها در مقابل اوامر و نواهی تو و اطاعت بی چون و چرا و بالأخره به خاطر اعمال صالحشان، خدای تعالی بهشتهای پر درختی که از زير آنها نهرهائی جاری است،به آنها عنايت می کند.

آنها وقتی از ميوه های درختان بهشت می خورند، به ياد ميوه های دنيا می افتند و به يکديگر می گويند: آيا اين ميوه ها همانهائی است که ما در قبل می خورديم؟ يا آنکه می گويند: خدای تعالی اين ميوه ها را به خاطر اعمال صالحمان که در قبل انجام داده ايم روزی ما فرموده است. و همه ميوه هائی که برای آنها می آورند در خوبی و شيرينی و لطافت و زيبائی با هم يکی هستند و خوب و بد ندارند. زيرا درختان بهشتی آفت ندارند. و چون ميوه های آنها در مقابل هوای سرد و گرمی قرار نمی گيرند، فاسد نمی شوند، ريز و درشت ندارند. و بالأخره همه ميوه ها خوب و همه آنها بهشتی هستند. و برای اين عدّه از معتقدين به خدا و پيامبر و ولايت علی بن ابيطالب عليه السلام، در بهشت همسرانی پاک از رذائل اخلاقی، از اعمال زشت و غير انسانی، از نجاست شرک و بت پرستی، از زشتی و عدم زيبائی، می باشد.

اين همسران حيض نمی شوند، ناپاکيهائی که زنهای دنيائی داشته اند آنها ندارند، آنها در بهشتهايشان هميشه بدون پايان باقی می مانند، مرگ و فنا ندارند و بهشتشان هميشه به بقای آنها باقی است.

«آيات 26 و 27 سوره بقره»

انّ اللّه لايسْتحْيـی انْ يضْرب مثلاً^{^[204]} مّا بعُوضةً فمـا فوْقها فامّا الّذين^{^[205]} امنُوا فيعْلمُون انّهُ الْحقُّ منْ رّبهمْ و^{^[206]} امّا الّذين کفرُوا فيقُولُون مـاذا^{^[207]} اراد اللّهُ بهذا مثلاً يُضلُّ بـه کثيرًا^{^[208]} ويهْدی بـه کثيرًا و مـا يُضلُّ به الاّ الْفاسقين (26) ا لّذين ينْقُضُون عهْد^{^[209]} اللّـه منْ بعْد ميثاقـه و يقْطعُون^{^[210]} مـا امر اللّهُ به انْ يُوصل^{^[211]} ويُفْسدُون فی الاْرْض اُولـئک هُمُ الْخاسرُون (27)^{^[212]}

«ترجمه آيات 26 و 27 سوره بقره»

خدا در اين قرآن از اينکه به موجودات کوچکی مانند پشه و بالاتر از پشه مثال بزند باکی ندارد، امّا کسانی که ايمان آورده اند می دانند که آنچه در اين قرآن هست از طرف پروردگارشان بوده و حقّ است. ولی کسانی که کافرند، می گويند: منظور خدا از اين مثلها چيست؟

خدا جمعی را بوسيله اين مثلها گمراه و جمعی را هدايت می کند، ولی واضح است که تنها فاسقين را با آنها گمراه خواهد فرمود. (26)

فاسقان کسانی هستند که عهد و پيمان خدا را با آنکه محکم بوده، نقض می کنند. و آنچه را که خدا امر کرده که بايد وصل کنند آن را قطع می کنند. و روی زمين فساد می کنند. آنها خسارت ديده اند. (27)

«توضيح آيات 26 و 27 سوره بقره»

«مثالهای خوب خدا»

اين دو آيه شريفه در حقيقت در بيان تفاوت بين برخورد مردم با ايمان با آيات خدای تعالی و برخورد فاسقين با آنها است.

مردم مسلمان و با ايمان وقتی با مثالهای خوب پروردگار روبرو می شوند و از اين راه به حقايق معانی قرآن می رسند، می گويد: اين مثالها حقّ است، بجا است. و از طرف پروردگار است. بنابراين به خاطر آنکه حقايق قرآن برای مردم با ايمان نازل شده و بايد برای متّقين هدايت باشد، خدای تعالی باکی ندارد که به هرگونه مثالی به خاطر توضيح مطالب خود ولو به مثل پشه و يا کوچکتر و يا بزرگتر از آن بپردازد. بگذار کفّار هر چه می خواهند بگويند. آنها چون کور و کرند و دلهايشان درک و فهم ندارد، حتّی از مثالهای به اين واضحی به حقايق عميق و علمی قرآن نمی رسند و نمی فهمند که قرآن را خدای تعالی برای همه افراد بشر نازل فرموده و بايد مطالب آن را با مثالهای واضح بيان کند، لذا می گويند: خدا از اين مثالها چه می خواهد بکند؟! و اين مثالها را چرا می زند؟! آنها چون به حقايق قرآن نمی رسند اين مثالها بيشتر سبب گمراهی شان می گردد. ولی همه بدانند که جز فسّاق و آدمهای بدسيرت کس ديگری گمراه نمی شود.

آری اگر انسان عقائدش را درست نکرده باشد، اگر فطرت پاک خداداديش را محفوظ نگه نداشته باشد و دست به فسق و فجور بزند و جزء فاسقين گردد، همين قرآن، همين مثالهای واضح و هدايت کننده او را گمراه می کند و او را از حقايق دور می نمايد. زيرا اين قرآن در صورتی شفا و رحمت است که قرائت کننده و يا استماع کننده مؤمن باشد و ايمانش او را به حقايق آن راهنمائی کند.

«پيمان شکنی»

و بالأخره در اينجا خدای تعالی به صفات ضررکشيدگان و هلاک شدگان پرداخته و يکی از بزرگترين علل ضرر کردن و هلاکت را پيمان شکنی دانسته است. زيرا اگر انسان به عنوان پيمان شکن در بين مردم معرّفی شد از اعتبار لازم ساقط می شود. و کسی که در بين مردم اعتباری نداشته باشد، نمی تواند نفعی از کمک مردم ببرد. و اگر خدائی که از اراده قلبی همه کس مطّلع است دانست که او به پيمانش پابند نيست، از امتيازاتی که به متّقين عنايت می فرمايد به او نخواهد داد. و اين ميثاقی که در اين آيات نام برده شده به احتمال قوی همان عهد و پيمانی است که خدای تعالی در عالم ميثاق از بنی آدم گرفته که آن بندگی خدا و ترک پيروی از شيطان است. زيرا در سوره «يس» می فرمايد: «المْ اعْهدْ اليْکمْ يا بنی ادم انْ لا تعْبُدُوا الشّيْطان انّهُ لکمْ عدُوٌّ مُبينٌ * و ان اعْبُدُونی هذا صراطٌ مُسْتقيمٌ».^{^[213]}

«وصل شدن به اهل بيت عصمت عليهم السلام»

دوّمين صفت زشتی که مايه خسارت و زيان و ضرر می باشد، جدا شدن از آنچه خدای تعالی امر کرده که بايد همه مردم به آن وصل باشند، است. زيرا پروردگار متعال دانا به مصالح و مفاسد است. او هيچگاه به بندگانش ظلم نمی کند و محبّت زيادی به بندگانش دارد. او رحمن و رحيم است. لذا هر چه را خدای تعالی دستور داده که بايد بشر با او باشد و از او جدا نشود به نفع او بوده است. و اگر از آن جدا شود در مرحله اوّل فاسق است، زيرا از اوامر الهی سرپيچی کرده و در مرحله دوّم خاسر است، زيرا از منافع خود دوری نموده است.

در اينجا مهمترين مسأله ای که خدای تعالی متّصل بودن به آن را دستور فرموده، ولايت خاندان عصمت و طهارت عليهم السلام است. زيرا پيروی از اهل بيت عليهم السلام و متّصل بودن به آنها شامل کلّيه منافع دنيوی و اخروی بشر می شود و کسی که از آنها قطع شود و ارتباطی با آنها نداشته باشد و اوامر آنها را عمل نکند، فاسق و خاسر است.

«فساد در زمين»

سوّمين صفتی که انسان را به ضررهای مادّی و معنوی مبتلا می کند، فساد در زمين است. يعنی اگر انسان يا خود بانی فساد شود و يا با فسادکنندگان همکاری کند، اين شخص دنيا و آخرت را از دست داده و ضرر زيادی کرده است. زيرا معنی فساد، بهم ريختن و خراب کردن است و اگر کسی سبب خرابی آباديها و از بين بردن نظام جوامع بشری و تفرقه بين مردم شد هم فاسق است، زيرا خدای تعالی از تفرقه و خرابی و بهم ريختن نظام اجتماع نهی کرده و هم خاسر است زيرا او در دنيا و آخرت مورد غضب مردم و خدای تعالی قرار گرفته و از ثوابها و رحمت خدا و محبّت مردم محروم است.

«آيات 28 و 29 سوره بقره»

کيْف تکفُرُون باللّـه و کنْتُمْ امْواتًا^{^[214]} فاحْياکمْ ثُمّ يُميتُکمْ ثُمّ يُحْييکمْ ثُمّ اليْـه^{^[215]} تُرْجعُون (28) هُو الّذی خلق لکمْ مّا^{^[216]} فی الاْرْض جميعًا ثُمّ اسْتوی الی^{^[217]} السّـمـاء فسويّهُنّ سبْع سمواتٍ و^{^[218]} هُو بکل شی ءٍ عليمٌ (29)^{^[219]}

«ترجمه آيات 28 و 29 سوره بقره»

چگونه به خدا کافر می شويد و حال آنکه شما مرده بوديد، خدا زنده تان کرد، دوباره شما را می ميراند باز زنده تان می کند، سپس به سوی او بر می گرديد. (28)

او خدائی است که برای شما همه آنچه را که در زمين است خلق فرموده، سپس به کار آسمان پرداخته و آنها را به هفت آسمان ترتيب داده و او بر همه چيز دانا است. (29)

«توضيح آيات 28 و 29 سوره بقره»

«نفوذ قدرت الهی در زندگی بشر»

پروردگار متعال در آيات فوق در مرحله اوّل به تحوّلاتی که برای بشر در مدّت خلقتش شده و خواهد شد اشاره فرموده. و او را تحت قدرت کامل خود معرّفی نموده و مرگ و حيات که اهمّ مسائل زندگی او است را تحت اراده خود قرار داده و بشر را به نفوذ اراده خدايش متوجّه فرموده است. لذا با کمال صراحت می گويد:

اينها چگونه خدا را ناديده می گيرند و به او کفر می ورزند و حال آنکه شما مرده ای بوديد، جان نداشتيد، حرکتی نداشتيد، مانند جمادی در لابلای سنگ و خاک قرار داشتيد، نطفه بی مقداری که فطرت انسان از آن نفرت داشت بوديد، خدای تعالی شما را زنده کرد، جان داد، روح در شما دميد، قوّه درّاکه ای به شما داد که اگر ميلياردها سال بدون از بين بردن وقت مشغول تحصيل علوم مختلف شويد، می پذيرد، روحی که قابل برای دريافت اسماءاللّه و صفات حسنه پروردگار است در شما ايجاد کرد، نفسی که لوّامه، راضيه، مرضيه، مطمئنّه است به شما عنايت کرد. و سپس با قدرت کامله خود و بدون آنکه با شما مشورت کند و رضايت شما را در نظر بگيرد^{^[220]} و بلکه حتّی با کراهتی که اکثر شماها به مرگ داريد، جان شما را گرفت. و مانند اوّل مثل جمادی بلکه مثل لاشه گنديده ای که انسان حتّی از نگاه به آن تنفّر داشت قرارتان داد و روح شما را از بدنتان جدا کرد. پس از مدّتی دوباره روح را به بدنتان بر می گرداند و زنده تان می کند و در قبر روح را برای سؤال قبر به بدن وارد می نمايد. و شما را برای رجعت و برگشت به دنيا و برای جزای اعمال دنيائيتان زنده می کند و سپس شما را برای قيامت و ارتباط مستقيم با خودش و حساب رسی در روز جزا حاضر می فرمايد. پس در هيچ يک از اين مراحل به شما اختيار نداده و بلکه با کمال قدرت آنچه را که می خواهد انجام می دهد و شما که متوجّه اين نفوذ قدرتيد، چگونه به خدای تعالی کافر می شويد؟

سپس پروردگار متعال بعد از آنکه نفوذ قدرت خود را در زندگی بشر بيان می فرمايد، در مقام اظهار محبّت به او می گويد: اين خدا آن پروردگاری است که هر چه در زمين است برای شما. و به خاطر منافع شما. و برای سعادت و خوشبختی شما. و برای استراحت و آسودگی شما. و برای رشد و نموّ شما. و برای رفع امراض و ناراحتيهای شما. و برای تغذيه و آشاميدن شما خلق فرموده. و با اين جمله به عظمت خلقت انسان و محبوبيّت او در نزد خدا اشاره فرموده که آنچه در زمين است برای او و به خاطر او بوجود آورده است.

سپس آسمانهای هفتگانه را با توجّه به اهميّت آن برای منافع بشر با نظم خاصّ و متعادلی خلق فرمود و آنها را در هفت مدار قرار داد و در آخر می فرمايد: او به هر چيزی دانا است.

يعنی بشر با اين عظمت و اين کرامتی که خدای تعالی برای او منظور فرموده حتما به خاطر فطرت و غريزه خداداديش که طالب علم و دانش است. و اينکه طبعا بشر مايل است از علم و دانش واقعی تری بهره مند شود، لذا او بايد بداند که همه عمل و دانش واقعی نزد خدا است و او به هر چيزی دانا است. پس بايد انسان از قرآن و کلمات معصومين عليهم السلام که شعاع علم الهی هستند، پيروی کند و از آنها کسب معارف و حقايق و حکمت را بنمايد.

«آيات 30 تا 38 سوره بقره»

و اذْ قال ربُّک للْملائکة انّی^{^[221]} جاعلٌ فی الاْرْض خليفةً قالُـوا^{^[222]} اتجْعلُ فيها منْ يُفْسدُ فيها و يسْفک^{^[223]} الدمـاء و نحْنُ نُسبحُ بحمْدک و^{^[224]} نُقدسُ لک قال انّـی اعْلمُ ما^{^[225]} لاتعْلمُون (30) وعلّم ادم الاْسْمـاء کلّها ثُمّ عرضهُمْ علی الْـملائکة^{^[226]} فقال انْبئُونی باسْمـاء هؤُلاء انْ کنْتُمْ^{^[227]} صادقين (31) قالُوا سُبْحانک لا علْم لنا الاّ مـا علّمْتنا انّک انْت الْعليمُ الْحکيمُ (32) قال يا ادمُ انْبئْهُمْ^{^[228]} باسْـمـائهمْ فلمـّا انْبأْهُمْ باسْـمـائهمْ قال المْ اقُلْ لّکمْ انّـی اعْلمُ غيْب السّموات و الاْرْض و اعْلمُ مـا تُبْدُون و مـا کنْتُمْ^{^[229]} تکتُمُون (33) واذْ قُلْنا للْـملائکة^{^[230]} اسْجُدُوا لادم فسجدُوا الاّ ابْليس^{^[231]} ابی واسْتکبر و کان من الْکافرين^{^[232]} (34) و قُلْنا يا ادمُ اسْکنْ انْت و^{^[233]} زوْجُک الْجنّة و کلا منْها رغدًا حيْثُ شئْتُـما ولا تقْربا هذه الشّجرة^{^[234]} فتکونا من الظّالمين (35) فازلّهُما^{^[235]} الشّيْطانُ عنْها فاخْرجهُمـا ممّا کانا فيـه و قُلْنا اهْبطُوا بعْضُکمْ لبعْضٍ^{^[236]} عدُوٌّ و لکمْ فی الاْرْض مُسْتقرٌّ و^{^[237]} متاعٌ الی حينٍ (36) فتلقّـی ادمُ منْ^{^[238]} رّبـه کلمـاتٍ فتاب عليْـه انّهُ هُو^{^[239]} التّوّابُ الرّحيمُ (37) قُلْنا اهْبطُوا منْها جميعًا فإمّا يأْتينّکمْ مّنّی هُدی فمنْ تبع هُدای فلا خوْفٌ عليْهمْ ولا هُمْ يحْزنُون (38)^{^[240]}

«ترجمه آيات 30 تا 38 سوره بقره»

وقتی که پروردگارت به ملائکه فرمود: من روی زمين جانشينی قرار خواهم داد، ملائکه گفتند: آيا همان کسی را که در زمين فساد و خونريزی خواهد کرد، قرار می دهی؟ و حال آنکه ما تسبيح و حمد تو را می کنيم و تو را پاک معرّفی می نمائيم.

پروردگار فرمود: من حقيقتی را می دانم که شما نمی دانيد. (30)

سپس خدا تمام نامها و نشانه ها را به آدم تعليم داد. و بعد آنها را در معرض ديد ملائکه قرار داد. و فرمود: شما از نامهای اين جمع به من خبر بدهيد، اگر راست می گوئيد. (31)

ملائکه گفتند: تو پاکی، ما چيزی نمی دانيم جز آنچه که تو به ما ياد داده ای. تو دانا و حکيمی. (32)

خدا فرمود: ای آدم به ملائکه از نامها و نشانه های اين گروه خبر بده، وقتی که آدم آنها را از اين نامها و نشانه ها آگاه نمود و علم خود را ظاهر کرد، خداوند به ملائکه فرمود: مگر من به شما نگفتم که من پنهانيهای آسمان و زمين را می دانم و می دانم آنچه را که شما ظاهر می کنيد و آنچه را که پنهان نگه می داريد؟ (33)

و آن وقتی که به ملائکه گفتيم: به آدم سجده کنيد، همه سجده کردند مگر ابليس که ابا و خودداری کرد و تکبّر نمود و از کافرين بود. (34)

ما به آدم گفتيم: تو و زنت در بهشت مسکن کنيد و از همه خوردنيهای بهشت از هر کجای آن که مايليد بخوريد، گوارايتان باشد ولی به اين درخت نزديک نشويد که اگر اين کار را بکنيد از ظالمين خواهيد بود. (35)

ولی شيطان سبب گمراهی و لغزش آنها شد و آنها را از آنچه در آن بودند بيرون کرد. ما به آنها گفتيم: همه تان از بهشت پائين بيائيد در حالی که با يکديگر دشمن خواهيد بود و زمين تا مدّتی برای شما محلّ آرامش و بهره مندی خواهد بود. (36)

آدم از پروردگار خود سخنانی ياد گرفت که به خاطر گفتن آن کلمات خدا با محبّت به سوی آدم برگشت و به او مهربانی خود را برگرداند، زيرا او توّاب و رحيم است. (37)

ما به آدم و همسرش و شيطان گفتيم: از بهشت همه تان پائين بيائيد و اگر هدايت و راهنمائی از طرف من برای شما آمد، کسانی که از هدايت من پيروی کنند خوف و حزنی برای آنها در دنيا و آخرت نخواهد بود. (38)

«توضيح آيات 30 تا 38 سوره بقره»

«قضيه خلقت حضرت آدم عليه السلام»

خدای تعالی پس از آنکه شرح کوتاهی از حالات متّقين و کفّار و منافقين بيان فرموده و تعدادی از نعمتهای بزرگ خود را تذکر داده و به اهميّت وجود بشر اشاره فرموده. آنگاه به نحوه خلقت انسان و اهميّت او در مقابل ملائکه و بلکه همه موجودات عالم خلقت پرداخته و می فرمايد: آن زمانی که پروردگارت به ملائکه گفت: من اراده کرده ام که روی زمين خليفه ای، مظهر صفات و اسمائی، نماينده ای از خود، جانشينی برای خود، موجود لايقی که بتواند مظهر اعمال و صفات من باشد، انسانی که بتواند با من مستقيما انس داشته باشد، بشری که بتواند با اختيار خود بنده حقيقی من باشد، قرار دهم.

ملائکه به خاطر آنکه اين حقايق را از کلمه «خليفه» که خدا گفته بود می خواهم در زمين خليفه ای قرار دهم، درک نکردند و فکرشان به سابقه اينگونه مخلوقی که قبلاً خدا خلق کرده بود رفته و آنها می دانستند که انسانها با اين فکر و استعداد حتما در مقام تعارض و نزاع با يکديگر برای منافع مشترکشان قرار می گيرند و طبعا فساد کرده و خون يکديگر را می ريزند، لذا گفتند: آيا کسی را که فساد می کند و خونريزی می کند می خواهی در روی زمين قرار دهی؟

در احاديث آمده که خدای تعالی دهها بار انسان را در روی زمين خلق کرده و چون آنها با فکرشان می فهميدند که نيازمندند و نيازشان تنها با داشتن امکانات و قدرت رفع می شود، در پی قدرت هر چه بيشتر حرکت می کردند و چون در نهايت امام معصومی که با قدرت کامل الهی آنها را راهنمائی کند و مجبورشان نمايد که زير بار عدل و داد بروند و هر کسی زير سايه او به حقّ خود قانع باشد نداشتند، (آنچنان که امروز يعنی در زمان غيبت کبری ما به ظاهر آن امام معصوم را نداريم،) طغيان می کردند، دست به فساد می زدند، و از قدرت «اتم» استفاده می نمودند و خون يکديگر را می ريختند. لذا ملائکه با آن سابقه و با توجّه به مخلوق بودنشان و آنکه جنبه الهی بشر را نمی ديدند و متوجّه عاقبت کار يعنی ظهور حضرت بقيّه اللّه (روحی فداه) و پر از عدل و داد شدن دنيا نبودند، اعتراض را کردند. ولی پروردگار متعال فرمود: من با شما فرق دارم، من حقايق را می دانم، من جنبه خليفة اللّهی بشر را می بينم، من انس او را با خودم عالمم، ولی شما به جنبه ظاهری او نگاه می کنيد، او را يک بشر تزکيه نشده که دائما به فکر فساد و جلب منافع شخصی و جهل و خودخواهی است، می بينيد و حقيقت را نمی دانيد. لذا ربّ الارباب، خدای مهربان، حضرت آدم را آن گونه که می خواست تربيت کرد و علم و معرفت نشانه های خودش را به او تعليم فرمود. يعنی روح درّاک حضرت آدم را که مانند آينه بود در مقابل سيمای صفات حضرت خاتم انبياء صلی الله عليه و آله و ائمّه اطهار عليهم السلام که آيات اعظم الهی هستند، قرار داد.^{^[241]} او آن حضرات را شناخت و صفات آنها را که الگو و اسوه خوبی برای همه افراد بشر بودند^{^[242]}، در خود منعکس کرد و يا آنکه بگوئيم، خدای تعالی حضرت رسول اکرم و ائمّه اطهار عليهم السلام را که نشانه و مظهر صفات کماليه حضرت حقّ اند به حضرت آدم معرّفی فرمود و حضرت آدم را آينه تمام نمای آنها قرار داد. او با دريافت اين علوم و معارف و حقايق آنچنان عظمتی پيدا کرد که وقتی در معرض ديد ملائکه قرار گرفت، همه را مبهوت نمود و بخصوص وقتی خدای تعالی به آنها فرمود: اگر شما راست می گوئيد از حقيقت صفات اين بزرگان که حضرت آدم مظهر صفات آنها است، به من خبر دهيد، ملائکه گفتند: ما جز آنچه تو به ما ياد داده ای چيزی را نمی دانيم. آنها درست می گفتند، زيرا محدود به آنچه خدا به آنها ياد می داد بودند، ولی حضرت آدم روحش استعداد دريافت علوم بی نهايتی را داشت که خدا به او تعليم می داد. لذا می توانست مظهر صفات کلمة اللّهی که اگر درياها مرکب شوند و درختان قلم گردند نمی توانند آنها را بنويسند^{^[243]} باشد. و مهمتر از اينها فرزندان او بودند که امروز حضرت آدم مظهر علوم و معارف و صفات آنها شده بود. آنها به قدری با عظمت بودند که اگر به فرض محال خدای تعالی می خواست در قالب بشری درآيد همينها می شد و هر يک از آنها بخصوص حضرت خاتم انبياء صلی الله عليه و آلهمی توانستند عالم خلقت^{^[244]} را تحت قدرت و نفوذ عدل و داد درآورند ولی مردم زمان آنها آمادگی پذيرش اين همه علم و دانش و عدالت را نداشتند ولی ملائکه ديدند که آخرين وصی حضرت رسول اکرم صلی الله عليه و آله يعنی حضرت حجّة بن الحسن عليه السلام بالأخره اين کار را می کند. و عاقبت و پايان اين دوره از خلقت بشر بر خلاف گذشته ها به زندگی سالم و پر از عدل و داد منتهی می شود و بالأخره يک روز آن وجود مقدّس ظهور می کند و دنيا را بعد از آنکه پر از ظلم و جور شده باشد، پر از عدل و داد می نمايد.

ملائکه می گفتند: ما تو را تسبيح می کنيم، ما حمد تو را می گوئيم، ما تو را از همه بديها پاک معرّفی می کنيم. خدای تعالی تنها اينها را نمی خواست، بلکه دوست داشت معرّفی شود، مردم و ملائکه خدا را بشناسند و اين کار جز با معرّفی نشانه های کاملش که رسول اکرم و ائمّه اطهار عليهم السلام باشند ميسّر نمی شد.^{^[245]} لذا خدای تعالی با تعليم دادن معارف معصومين عليهم السلام به حضرت آدم او را بر ملائکه برتری داد و او را خليفه خود در روی زمين قرار داد.

سپس به حضرت آدم فرمود: ای آدم برای بالا بردن معارف و علوم ملائکه آن گروه را با نشانه هايشان که همان صفات و نشانه های خدا است به ملائکه معرّفی کن. حضرت آدم مانند استادی که بر کرسی درس بنشيند و ملائکه مانند شاگردان او در پای درس او نشستند و حضرت آدم از علوم، از عصمت، از معرفت، از اخلاق، از نحوه زندگی پيامبر اکرم و ائمّه اطهار عليهم السلام سخنها گفت و آنها را به اين معارف آشنا کرد. آنها از درس او لذّتهائی بردند و استفاده هائی کردند. آنها آن روز فهميدند که امام زمان عليه السلام نمی گذارد پايان دنيا به فساد و خونريزی منتهی شود. بلکه دنيا را پر از عدل و داد می کند و حکومت الهی را بر جهان مستقر می فرمايد و دنيا را چون بهشت، بدون فساد و خونريزی می سازد.

اينجا بود که خدای تعالی با مباهات فرمود: من به شما نگفتم که من عالم به پنهانيهای آسمانها و زمينم و تمام آنچه را که شما اظهار می کنيد و آنچه را که مخفی می نمائيد، همه را می دانم.

ملائکه با سکوت و ابراز خضوع، تسليم در مقابل خدا، تأييد او را اظهار داشتند و اينجا بود که خدای تعالی به آنها فرمود: آدم را سجده کنيد و در مقابل استادتان که به شما همه چيز داده کرنش نمائيد. زيرا او مانند قبله برای ستايش خدای تعالی،^{^[246]} مانند آينه برای شناختن خدای تعالی، مانند عينک برای ديدن خدای تعالی، مانند بلندگو برای بيان کلمات خدای تعالی، بود.

ملائکه بدون معطّلی به سجده افتادند زيرا او را شناخته بودند، روح او را از روح خدا و معرفت اسمائی را که او می دانست معرفت خدا می دانستند، ولی در اين ميان ابليس که جاهل بود، ابليس که متکبّر بود، ابليس که کافر بود، سجده نکرد و خود را در زمره کافران قرار داد.

او مانند لکه سياهی در ميان انوار ملائکه که همه در سجده بودند، خود را نشان می داد. سياه بود به خاطر آنکه گناه و سرپيچی از فرمان الهی تاريکی می آورد و مکلّف را در ملکوت عالم هستی سياه نشان می دهد.^{^[247]}

شيطان پس از گفتگوئی با خدای تعالی بنای اغوا و گمراه کردن بشر را گذاشت. ولی خدای تعالی او را فعلاً به حال خودش واگذاشته بود و به حضرت آدم و زنش فرمود شما در بهشت و باغی که برای شما ساخته ام مسکن کنيد و تمام جاها و درختان آن باغ را به آنها نشان داد و معرّفی کرد و فرمود شما در اين باغ به هيچ وجه محدوديّتی نداريد از هر چه می خواهيد بخوريد و در هر کجا که می پسنديد زندگی کنيد، ولی يک درخت و يا بوته ای را به آنها نشان داد و فرمود: به اين درخت نزديک نشويد که اگر نافرمانی کرديد، از ظلم کنندگان به نفس خود محسوب می شويد. می خواست آنها با فکر خود بفهمند که اين باغ موقّتا به آنها داده شده تا مقداری بتوانند با زندگی عادی و معمولی دنيا آشنا شوند.

در اينجا شيطان دست به کار شد و آن قدر با آنها حرف زد و قسم خورد که راست می گويم، تا آنها را لغزاند و از همه آن نعمتها محرومشان کرد و سبب شد که خدا آنها را از بهشت بيرون کند. زيرا از آن درختی که فرموده بود نخوريد، به اغواء شيطان خوردند. و خدا در اينجا به آنها فرمود: حالا که نافرمانی کرديد از آن مقام و ارزش خود فرود آييد و بدون محافظ با يکديگر دشمن خواهيد بود و در زمين تا پايان عمر مستقر خواهيد شد و اميد است از زندگی در دنيا تا آخر کار لذّت ببريد و بهره برداری کنيد. ولی چيزی نگذشت که حضرت آدم از کرده خود پشيمان شد و توبه کرد. خدای مهربان، خدای توّاب و رحيم، خدای محبوب و عزيز، وقتی اين را ديد بوسيله جبرئيل و يا بوسيله مربّی او يعنی کسی که او را در همه مشکلات مواظبت می کرد، کلماتی به او ياد داد و او ياد گرفت که آنها را بگويد و خدا توبه اش را قبول فرمود.

اوّل آنکه بگويند: «ربّنا ظلمْنا انْفُسنا و انْ لمْ تغْفرْ لنا و ترْحمْنا لنکوننّ من الْخاسرين»^{^[248]}.

دوّم آنکه بگويند: «لااله الاّ انت سبحانک و بحمدک ربّ انّی ظلمت نفسی فاغفرلی انّک خير الغافرين اللّهمّ لااله الاّ انت سبحانک و بحمدک ربّ انّی ظلمت نفسی فارحمنی انّک خير الراحمين اللّهمّ لااله الاّ انت سبحانک وبحمدک ربّ انّی ظلمت نفسی فتب علی انّک انت التوّاب الرّحيم».

سوّم بگويند: «سبحان اللّه والحمدللّه ولااله الاّ اللّه واللّه اکبر».

ابن مسعود می گويد: محبوبترين کلمات نزد خدای تعالی همان کلماتی است که پدرمان حضرت آدم در زمان قبولی توبه اش به زبان جاری کرد که گفت:

«سبحانک اللّهمّ وبحمدک و تبارک اسمک و تعالی جدک لااله الاّ انت ظلمت نفسی فاغفرلی انّه لايغفر الذنوب الاّ انت».

اهل بيت عصمت عليهم السلام فرموده اند که حضرت آدم اسماء خمسه طيّبه (حضرت محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام را وسيله قرار داد و قبولی توبه خود را بوسيله آنها از خدای تعالی درخواست نمود.

بالأخره خدای تعالی توبه حضرت آدم را قبول فرمود ولی در عين حال به آنها گفت: همه تان به سوی زمين پائين برويد ولی مواظب باشيد که اگر از طرف من راهنمائی، امامی، پيامبری آمد و خواست شما را هدايت کند، اين را بدانيد کسی که از هدايت کنندگان پيروی نمايد، به مقام اولياء خدا می رسد که آنها از کسی و يا از چيزی خوفی ندارند و هيچ کسر و نقص و ناراحتی آنها را محزون نمی کند.

آری آرامش و اطمينان و ايمان اولياء خدا به حدّی است که از قدرتهای مادّی پوشالی و از فقر و ناتوانی نمی ترسند، از هجوم بلاها با داشتن محبّت الهی. و از دنيای پر آفت با پشتيبانی قدرت الهی، از هيچ خطری، از هيچ فشاری، از هيچ ضرری محزون نمی شوند، زيرا آنها می گويند: «حسْبُنا اللّهُ و نعْم الْوکيلُ»^{^[249]} زيرا آنها می گويند: «ماشاء اللّهُ لاقُوّة الاّ باللّه»^{^[250]} زيرا آنها همه امور خود را به خدا تفويض نموده و می گويند: «واُفوضُ امْری الی اللّه انّ اللّه بصيرٌ بالْعباد»^{^[251]} پس خوفی و حزنی آنها را تهديد نمی کند و آنها از هيچ چيز نمی ترسند جز خدا و هيچ چيز آنها را محزون نمی کند.

«آيه 39 سوره بقره»

و الّذين کفرُوا و کذّبُوا باياتنا^{^[252]} اُولـئک اصْحابُ النّار هُمْ فيها^{^[253]} خالدُون (39)^{^[254]}

«ترجمه آيه 39 سوره بقره»

ولی کسانی که کافر شدند و نشانه های ما را تکذيب کردند آنها در آتش هميشه خواهند بود. (39)

«توضيح آيه 39 سوره بقره»

«ناسپاسی و حقّ نشناسی»

بدون ترديد کسی که نشانه های بارز وجود خدای تعالی را نديده بگيرد و آنها را دروغ تصوّر کند، بی فکرترين انسانها است و طبعا افراد کم درک و بی فکر نمی توانند خوشبخت باشند. اين افراد هميشه در آتش جهل و لجبازی و فرومايگی می سوزند. و به طور کلّی «کفر» که به معنی ناديده گرفتن حقّ و يا حقوق ديگران است، از زشت ترين رذائل اخلاقی است. و حتّی اهل معنی می گويند که فرق بين انسان و سائر حيوانات در اين است که انسان حقّ شناس است. ولی سائر حيوانات حقّ شناس نيستند. پس کسی که کافر است يعنی سرچشمه تمام حقايق را منکر گرديده و خدای تعالی را نديده گرفته، نعمتهای او را منظور نکرده، از آيات و نشانه های او چشم پوشی نموده، اگر وجدان انسانی او هنوز زنده باشد در آتش سوزنده ای در همين دنيا مخلّد است.

و بدتر از کافر، آن انسانی است که علاوه بر کفرش آيات الهی را هم تکذيب می کند.

توضيح آنکه بعضی از افراد تنها به کفر و نديده گرفتن نشانه های الهی اکتفا می کنند و خود را بی تفاوت در مقابل آن همه حقايق نشان می دهند. ولی بعضی از افراد علاوه بر آنکه کافر و ناسپاس اند حقوق الهی را در ميان مردم منکر می شوند و کفر و ناسپاسی را اشاعه می دهند. و يا در عمل و گفتار نشانه های الهی را تکذيب می کنند و مردم را از توجّه به حقايق و نشانه های خدای تعالی باز می دارند.

اينها در دنيا و آخرت ملازم و همراه آتش جهل و بدبختی هستند و جز در جهنّم جايگاهی ندارند.

آيا هيچ فکر کرده ايد که انسان اگر حقّ نشناس و ناسپاس و بدبين به همه چيز باشد، در چه وضعی قرار می گيرد. او با خدا که مهربان ترين مهربانها است، با پروردگارش که قاضی الحاجات است، با خالقش که محتاج به او است و بايد همه چيز را از او درخواست کند و بگيرد ارتباطی نداشته و از همه خوبيها و اطمينانها و آرامشها محروم بوده و تنهای تنها در وادی بی پايان ضعف و جهل بدون هيچ سرپناهی بايد بسوزد و بسازد و هيچگاه آرامش نداشته باشد.

اين جهنّم دنيای او است که با آن شب و روز مصاحب و همراه است و در آخرت هم اين چنين کسی که در دنيا همراه آتش معنوی و روحی بوده جز در جهنّم قيامت جای ديگر نمی تواند باشد و يا با آن مصاحب و يا در آن مخلّد باشد. و لذا فرموده است اينها همراه با آتش اند و اينها در آن آتش هميشه می مانند.

«بيائيم ناسپاس نباشيم»

پس ای عزيزان بيائيم حقّ الهی را، حدود الهی را، آيات و نشانه های الهی را، نعمتها و محبّتهای الهی را شکرگزار باشيم و آنها را سپاس بگذاريم و در آيات الهی فکر کنيم و خدای تعالی را با چشم دل همه جا ببينيم و تزکيه نفس کنيم تا رذيله کفر و ناسپاسی را از روح خود پاک نمائيم و نگذاريم روح و بدنمان در آتش عذاب الهی که بوسيله خودمان برافروخته شده است بسوزد و نگذاريم روزی برسد که نتوانيم از آن آتش بيرون بيائيم و هميشه در آن بمانيم و مخلّد باشيم.

«آيات 40 تا 44 سوره بقره»

يا بنـي اسْر ائيل اذْکرُوا نعْمتی^{^[255]}^{^[256]} الّتـی انْعمْتُ عليْکمْ و اوْفُوا^{^[257]} بعهْدی اُوف بعهْدکمْ و ايّای فارْهبُون (40) و امنُوا بمـا انْزلْتُ^{^[258]} مُصدقًا لّـما معکمْ ولا تکونُـوا^{^[259]} اوّل کافرٍ بـه ولا تشْترُوا باياتی ثمنًا^{^[260]} قليلاً و ايّای فاتّقُون (41) ولا تلْبسُوا^{^[261]} الْحقّ بالْباطل و تکتُمُوا الْحقّ و انْتُمْ^{^[262]}^{^[263]} تعْلمُون (42) و اقيمُوا الصّلوة و اتُوا^{^[264]} الزّکوة وارْکعُوا مع الرّاکعين (43)^{^[265]} اتأْمُرُون النّاس بالْبر و تنْسوْن انْفُسکمْ وانْتُمْ تتْلُون الْکتاب افلا تعْقلُون (44)^{^[266]}

«ترجمه آيات 40 تا 44 سوره بقره»

ای بنی اسرائيل به ياد بياوريد نعمتی را که من به شما داده ام و به عهد من وفا کنيد تا من هم به عهدم وفا کنم و تنها از من بترسيد. (40)

و ايمان بياوريد به آنچه من نازل نموده ام که با کتب شما که با شما هست مطابقت دارد و آنها را تصديق می کند و اوّل کافر به آن نباشيد و آيات مرا به قيمت کم نفروشيد و تنها از من بپرهيزيد. (41)

و حقّ را به باطل نپوشانيد و حقّ را کتمان نکنيد با آنکه شما حقيقت را می دانيد. (42)

نماز را بپا بداريد و زکات را بدهيد و با رکوع کنندگان رکوع کنيد. (43)

آيا شما مردم را به خوبی امر می کنيد ولی خود را فراموش نموده ايد و حال آنکه شما کتاب را می خوانيد؟ پس چرا عقلتان را به کار نمی اندازيد؟! (44)

«توضيح آيات 40 تا 44 سوره بقره»

«لجبازی و کفر بنی اسرائيل»

در زمان بعثت رسول اکرم صلی الله عليه و آله بزرگترين مانعی که برای پيشرفت اسلام وجود داشت يهود و بالأخص بنی اسرائيل بودند. زيرا آنها در گذشته لجبازی و کفر خود را در مقابل عظمت و معنويّت حضرت عيسی عليه السلام که وجودش توأم با معجزات و معنويّت بود نشان داده بودند. آنها با پيامبری که از لحظه اوّل تولّد سخن گفته و کتاب داشته و سر تا پا حکمت بوده و خدای تعالی او را «روح اللّه» و «کلمه اللّه» و «عيسی بن مريم» نام گذاشته، مخالفت کرده و حتّی کمر به قتل او بستند و به اعتقاد خود،^{^[267]} او را به دار آويختند.

آنها با آنکه حضرت عيسی عليه السلام با نشانه های الهی و معجزات زياد مانند مرده زنده کردن و فلج شفا دادن، آمده بود به او ايمان نياوردند و يهودی باقی ماندند. و نژادپرستی را از دست ندادند. لذا پروردگار متعال بيشتر از هر جمعيّتی به بنی اسرائيل خطاب کرده و چون مهربان است نخواسته حتّی آنها در گمراهی بمانند.

در اينجا آنها را به ياد نعمتهائی که به آنان داده، انداخته. و از آنها وفاداری به عهدی که با خدای تعالی بسته اند، خواسته است.

«وفای به عهد»

ضمنا تذکر اين نکته لازم است که وفای به عهد يکی از بزرگترين صفات حميده انسانی است که بايد در تمام شئون زندگی انسان پياده شود، يعنی انسان بايد با خدای تعالی و با خلق و حتّی با خودش وفادار باشد.

ما در عالم ميثاق با خدای تعالی عهد بسته ايم که نسبت به آنچه او با ما در آن عالم قرار گذاشته است متعهّد باشيم. مثلاً بندگی خدا را بکنيم، از اطاعت شيطان بر حذر باشيم. و از ما خواسته که بر قراردادهای بين خودمان پای بند باشيم. و هيچگاه از وعده های خود تخلّف نکنيم. بخصوص که پروردگار در همين آيات می فرمايد:

به عهدی که من با شما دارم وفادار باشيد تا من هم به عهدی که با شما دارم وفادار باشم.

يعنی اگر من گفته ام دعا کنيد تا من اجابت کنم در صورتی من به اين قرارداد وفادارم که شما بندگی مرا فراموش ننمائيد، به ياد من باشيد که اين جزء قرارداد ما است.

لذا خدای تعالی با خطاب به بنی اسرائيل همين مطلب را خواسته و فرموده:

ای پسران اسرائيل، به ياد بياوريد نعمتهائی را که به شما داده ام. و به عهدی که در عالم ميثاق با شما بسته ام وفادار باشيد تا من هم به عهدی که با شما دارم وفادار باشم. و از عذاب و عقوبت من بترسيد.

ضمنا کلمه «ايّای فارهبون» يعنی تنها از من بترسيد نه از غير من زيرا هر که باشد، هر چه باشد از تحت قدرت پروردگار خارج نيست پس آنها قدرتی ندارند. و شما ای بنی اسرائيل نبايد به خاطر قدرت ظاهريشان از آنها بترسيد. بلکه بايد از قدرت اصلی که مال خدا است فرار کنيد و بترسيد. (آيه40)

«اثرات ايمان»

ايمان از چيزهائی است که برای سعادت بشر و زندگی آرام او و آرامش روح او بسيار لازم است.

ايمان بوسيله تفکر در حقّانيّت و ارزش و فوائد چيزی و در ضمن يقين به آن فوائد بدست می آيد.

ايمان شدّت و ضعف دارد و اگر ضعيف آن را به پلّه اوّل نردبان تشبيه کنيم پلّه دهم آن ايمان کامل است.

ايمان، به خدا و کتاب خدا و قوانين الهی انسان را از سرگردانی و بی نظمی و بی بندوباری نجات می دهد.

ايمان، به انسان زندگی پاک و پاکيزه عنايت می کند و مانند کسی که در راه راست به سوی مقصد معلومی حرکت کرده بدون دغدغه و ناآرامی دنيای خود را می گذراند.

و به طور کلّی بايد انسان عاقل هر کار و هر عقيده و هر تصميمی را که می گيرد، اوّل کوشش کند که نسبت به آن در خود ايمان ايجاد نمايد و سپس شروع به آن کار بکند تا به آرامی و اطمينان و راحتی به مقصد برسد و فوائد آن را دريافت نمايد.

خدای تعالی در قرآن مکرّر به بندگانش سفارش کرده که ايمان بياورند و حتّی به مؤمنين که در مراحل ضعيف ايمان اند، تأکيد می کند که ايمان خود را تقويت کنند. زيرا هر چه ايمان انسان قويتر باشد آرامشش، بصيرتش و پيشرفت کارش بيشتر است.

در اين آيه شريفه خدای تعالی به بنی اسرائيل سفارش فرموده که ايمان بياوريد. يعنی در خود ايمان قوی ايجاد کنيد. يعنی فکر کنيد در کتابی که خدای تعالی نازل کرده به نام قرآن. و از خصوصيّاتش اين است توراتی را که در نزد شما است تصديق می کند. يعنی آنچه تورات می گويد: قرآن هم همان را گفته است. آيا همين يکنواختی و وحدت کلمه دليل بر حقّانيّت قرآن و کتاب خدا نيست؟

ای بنی اسرائيل، بکوشيد مبادا در نديده گرفتن حقّانيّت قرآن پيشقدم باشيد و به آن کافر گرديد.

«قدم اوّل در انحراف»

ضمنا اين مطلب بايد توضيح داده شود کسی که قدم اوّل را در انحراف مسأله ای بردارد تمام مفاسد انحرافی بعدی آن مسأله به عهده او است و يا لااقل شريک در آن مفاسد است.

شيطان بيشتر، از آن جهت رجيم و رانده درگاه الهی شده که او اوّلين مخالفت را با دستورات الهی انجام داد و بر آدم سجده نکرد و به بنی آدم نشان داد که می شود با خدای عظيم مخالفت نمود.

بنی اسرائيل اوّلين دسته ای از کفّار بودند که حقّانيّت قرآن را نديده گرفته و آن را تکذيب کردند و خدای تعالی با لطف و عنايت خود آنها را موعظه فرمود که اين گونه نباشيد و اوّل جمعيّتی نباشيد که به قرآن کافر می شويد.

«تسامح در آيات الهی»

مطلب ديگری که در آيه چهل و يکم سوره بقره به چشم می خورد و خدای تعالی بنی اسرائيل را از آن بر حذر داشته اين است که فرموده: «ولاتشتروا باياتی ثمنا قليلاً» يعنی آيات مرا به قيمت کم نفروشيد.

اين کاری بود که بنی اسرائيل می کردند. يعنی به ارزانی نشانه های الهی را، به آسانی نشانه های الهی را، با بی اعتنائی نشانه های الهی را از دست می دادند و نسبت به آنها تسامح می کردند.

معنی آيه اين نيست که نشانه های الهی را به قيمت کم نفروشيد، بلکه گرانتر می توانيد بفروشيد! زيرا به هيچ وجه نبايد به نشانه های الهی بی توجّه بود و آن را به قيمت کم يا زياد فروخت، بلکه بايد به آنها توجّه کاملی داشته و از آن نشانه ها برای سعادت خود، برای موفّقيّت خود، برای رسيدن به مقصد و هدف خلقت کمال استفاده را نمود.

و به طور کلّی بايد انسان هر چيزی را به قدر ارزشش، قدردانی کند و ارزش هر چيز به مقدار فائده آن است. مثلاً سلامت بدن بسيار پر ارزش است ولی سلامت روح از آن پر ارزش تر است. زيرا سلامتی روح هم برای دنيا و هم برای آخرت انسان مفيد است ولی سلامتی بدن تنها برای دنيا مفيد است. پس بنابراين آيات الهی که بيشتر به معالجه روح پرداخته و سعادت دنيا و آخرت انسان را تأمين کرده، از هر چيزی پر ارزشتر است و نبايد آن را دست کم گرفت و به آن بی اعتنائی نمود و خدای تعالی در آخر آيه فرموده است: «و ايّای فاتقون» يعنی و تنها از من و از قهر من بپرهيزيد.

توضيح آنکه تنها چيزی که انسان را از گناه و انحراف نگه می دارد معرفت خدا و شناختن عظمت و هيبت خدای تعالی است. و اگر از رسول اکرم و ائمّه اطهار عليهم السلام می ترسيم به خاطر اين است که آنها عين اللّه اند و در همه حال ناظر اعمال ما هستند پس به خاطر آنکه تنها خدا در همه حال ما را می بيند و از رگ گردن به ما نزديکتر است و مالک همه چيز است، بايد با اين معرفت تنها از خدا ترسيد و عظمت و هيبت او را منظور نمود و خود را از مخالفت با او و انحراف از راه او حفظ کرد که اين است معنی تقوی اللّه. (آيه 41)

«پوشاندن حقّ»

گاهی انسانهای ناپاک و کسانی که تزکيه نفس نکرده اند با وسوسه شيطان می خواهند حقّ و حقيقت را بپوشانند و دوست دارند روی سيمای حقايق پرده ای از باطل بکشند.

اين صفت از رذيله حسادت و بخل و شيطان سيرتی بر می خيزد و انسان را از چشم خدا و خلق ساقط می کند.

کتمان حقّ مخصوصا اگر مربوط به دين و معنويّت و صراط مستقيم باشد، خيانتی است که انسان به همنوعش می کند و آنها را از رسيدن به حقايق دور می سازد.

علمای بنی اسرائيل با آنکه حقّانيّت دين مقدّس اسلام را می دانستند و در تورات نام مقدّس رسول اکرم و ائمّه اطهار عليهم السلام را ديده بودند و متوجّه بودند که پيامبر اسلام صلی الله عليه و آله بر حقّ است. در عين حال بوسيله تهمتهای بيهوده و باطل اين حقيقت را می پوشاندند و نمی گذاشتند مردم به طرف حقّ و واقعيّت بروند.

آنها می دانستند که حضرت موسی عليه السلام در تورات نام و خصوصيّات پيغمبر اسلام صلی الله عليه و آله را آورده و دقيقا آنچه را که او گفته با پيامبر اسلام صلی الله عليه و آله تطبيق می کند. ولی آنها به خاطر جاه طلبی و بخل و حسادت تورات را تحريف کردند و پرده باطل بر آن حقايق انداختند و تا به امروز يهود و بنی اسرائيل را از سعادت باز داشتند.

به طور کلّی اسلام از آن جهت بيشتر از هر چيز به تهذيب نفس برای بشر اهميّت داده که اگر انسان دارای صفات رذيله باشد و اهل تهذيب نفس نباشد، آن صفات رذيله علم و دانش او را، انسانيّت او را و وجدان او را تحت الشعاع قرار می دهد و او را از وجدان انسانی دور می کند.

در آيه 42 سوره بقره خدای تعالی با اينکه بنی اسرائيل را به داشتن علم در اين مورد متّصف کرده و فرموده: «و انتم تعلمون» ولی در عين حال آنها به خاطر نداشتن قلب سليم و پاک، حقايق را کتمان کردند و نور پر فروغ رسول گرامی اسلام صلی الله عليه و آله را نديده گرفتند.

غلبه صفات رذيله بر علم و عقل به اين خاطر است که شيطان با تمام نيرو برای بدبخت کردن بشر کمک می کند و از اين راه انسان را اغواء می نمايد و بر عقل و علم او غالب می شود.

روزی با يکی از اولياء خدا روبرو شدم، از او توصيه ای برای رسيدن به کمالات خواستم. به من گفت: هر کاری را که می دانی خوب است بکن و هر کاری را که می دانی بد است ترک کن. من اوّل فکر کردم که او مرا رد کرده و نمی خواسته جواب کاملی به من بدهد. ولی بعدها که فکر کردم و متوجّه شدم که او کاملترين جواب را به من داده و چيزی کم نگذاشته است. زيرا اگر کسی به همين نکته توجّه داشته باشد و به آنچه می داند عمل کند و حقّ را نپوشاند و آنچه حقّ است به ديگران بگويد و آنچه صحيح نيست و حرام است و يا فعل بدی است عمل نکند و اين مسأله را جدّی بگيرد به کمال می رسد. (آيه 42)

«نتيجه ايمان به خدای تعالی»

بدون ترديد نتيجه ايمان به خدا و قبول نمودن آنچه در کتاب آسمانی آمده چه در قرآن و چه در تورات اين است که سه چيز را که اساس دين است بايد انجام داد. يکی عبادت فردی برای اصلاح روح که در مرحله اوّل واقع شده و مظهر اتمّ آن اقامه نماز است. نماز از آن جهت از نظر دين اسلام و بلکه همه اديان جهان، اهميّت دارد که روح را جلا می دهد، بندگی را کامل می کند، صفات رذيله را از انسان پاک می کند، انسان را به خدا نزديک می کند، انسان را از فحشا و منکرات نهی می کند، انسان را به کمالات روحی می رساند و او را به معراج می برد. لذا اگر چه منظور از «اقيموا الصلاة» خواندن نماز با ارکان و حدود و شرائط خاصّی است که در هر دينی دستور داده شده و در اسلام پيامبر اکرم صلی الله عليه و آله از طريق وحی به نحو خاصّی با ارکان و اذکار مخصوص آن را مشخّص کرده است. و شايد هم در ميان اعمال عبادی که صد درصد برای تزکيه نفس مفيد است نماز بهترين و شاخص ترين آنها باشد. ولی با کلمه «اقيموا الصلاة» اشاره به کليه عباداتی که روح را از امراض روحی پاک کرده و به سلامتی کامل می رساند، فرموده و به اين وسيله اهميّت معالجه روح و تزکيه نفس را با داروی نماز بيان نموده است. و نيز از کلمه «اقيموا» (که از باب افعال است) استفاده می شود که نماز را کامل و نماز را مداوم و آن را در ميان مردم با تبليغاتمان بر پا و پا برجا کنيم. و آن را وسيله تزکيه نفس در جامعه مان قرار دهيم.

و اگر بنی اسرائيل کتمان حقّ نمی کردند و آنچنان که بعضی از آنها ايمان آوردند همه آنها يا لااقل اکثريّت آنها ايمان می آوردند، لازم بود که نماز را با خلوص و مداوم و کامل بخوانند.

دوّم عبادت اجتماعی و آن عبارت است از دادن زکات، انسان با اين عبادت می تواند آبادانی در مملکت بوجود بياورد. فقرا و مساکين را دستگيری کند. دشمنان را با خود مهربان کند. گرفتارها و مقروضين را نجات دهد. ورشکستگان و در راه ماندگان را از مشکلات برهاند. و بالأخره ممالک دنيا را آباد و گرفتاريها را رفع نمايد. و جامعه را به سوی سعادت و مدينه فاضله بکشاند.

در آيه 43 سوره بقره خدای تعالی به بنی اسرائيل و بلکه به هر قوم و جمعيّتی که به آن عمل کنند، پس از عبادتی که روح آنها را پاک می کند دستور عبادتی را داده که جامعه شان را بسازد و آنها را از مشکلات دور نمايد.

و بعلاوه با دادن زکات و صدقه، اموالشان و بلکه جانشان پاک می شود.

و بوسيله آن پيغمبر صلی الله عليه و آله و بلکه هر خيرخواهی که می بيند کارها بوسيله دادن زکات روبراه شده برای زکات دهنده دعا می کند و از نيروی الهی برای آرامش آن افراد، برای امنيّت و سلامت آن جمعيّت کمک می گيرد.^{^[268]}

سوّم هماهنگی با جامعه اسلامی است. در دين يهود نمازی که خوانده می شد فاقد رکوع بود. لذا به آنها دستور داده شد که اگر شما به کتاب خودتان عمل کنيد او به شما می گويد که مسلمان شويد. و آنگونه که مسلمانها نماز می خوانند شما هم بخوانيد. و با رکوع کنندگان که مسلمانها باشند، شما هم رکوع کنيد.

به طور کلّی يکی از مسائل مهمّ اسلامی و بلکه همه اديان جهان اين است که بين بندگان خدا هماهنگی و وحدت وجود داشته باشد. اتّحاد و دوستی، مودّت و صميميّت بين اقوام و ملل عالم ايجاد شود. و آنها از هرگونه تفرقه و تشتّت و جدائی دوری کنند.

وظيفه هر مسلمانی اين است که دست محبّت به طرف هم کيشان و هم فکران و بلکه يهود و نصاری بر سر کلمه واحده ای که با هم مشترک اند دراز کند و نگذارد حتّی المقدور تفرقه بين آنان بوجود آيد. لذا خدای تعالی در آيه 43 سوره بقره پس از آنکه بنی اسرائيل را دعوت به قرآن و ايمان می کند، آنها را به فوائد گرويدن به اسلام و بهره بردن از اسلام به طور اشاره راهنمائی فرموده و اوّل داروی شفابخش روحی را که نماز باشد، گوشزد آنان کرده و سپس به داروی شفادهنده گرفتاريهای اجتماعی که زکات باشد اشاره فرموده. و پس از آن با کلمه «وارکعوا مع الرّاکعين» به اين موضوع مهمّ انسانی يعنی هماهنگی جامعه در عمل و وحدت بين ملل جهان حتّی در عبادتهای شخصی مثل نماز، مردم را راهنمائی فرموده است. (آيه 43)

«بدترين چيزها علم بی عمل است»

شايد مبالغه نباشد که بگوئيم بی ارزش ترين انسانها آن کسی است که خوبيها را بداند ولی به آن عمل نکند.

مردم را به کارهای خوب امر کند ولی خودش را فراموش نمايد. او مانند مريضی است که داروی معالج خود را می داند و در مقام طبابت آن را برای ديگران تجويز می کند ولی خودش از آن استفاده نمی نمايد. بلکه اين شخص آن قدر به بی ارزشی خود معتقد است که معالجه خود را فراموش کرده است و به آن اهميّتی نمی دهد. اين گونه افراد در جامعه ما بسيار هستند.

اينها را بايد بی عقل دانست، بی فکر دانست، در دستورات سعادت بخش اسلام امر به معروف و نهی از منکر واجب است و اين طور نيست که اگر مسلمانی خواست امر به معروف و نهی از منکر کند بايد حتما عادل باشد و فاسق نباشد. زيرا امر به معروف و نهی از منکر مستقلاًّ واجب است. ولی اگر کسی خواست امر به معروف و نهی از منکر کند و اين واجب را صحيح انجام دهد، بايد خودش به دستورات دين عامل باشد. ما مسلمانها اگر چه قصه «رطب خورده منع رطب چون کند» را قبول نداريم ولی تا حدّی اين مطلب بی تأثير نيست. يعنی اگر کسی ببيند که امر به معروف کننده خودش آن معروف را ترک کرده در انجام آن معروف نود درصد تضعيف می شود. و از همين جهت است که می گوئيم: بايد انبياء عليهم السلام معصوم از گناه و معصيت باشند. زيرا اگر پيروان آنها از آنان گناهی ببينند نسبت به انجام قوانين آن دين بی اعتنا می شوند. پس بايد آمر به معروف و ناهی از منکر خودش به آنچه به ديگران می گويد عمل کند تا کلامش بيشتر تأثير نمايد.

و به طور کلّی کسی که قرآن و يا سائر کتابهای آسمانی را می خواند و مردم را به سوی سعادت و حقايق آن کتابها دعوت می کند. اگر خودش عامل به آن حقايق و معارف نباشد بی عقل و يا لااقل عقلش را به کار نينداخته است. لذا خدای تعالی در آيه 44 سوره بقره می گويد: «افلا تعقلون» يعنی چرا عقلتان را به کار نمی اندازيد و از عقلتان استفاده لازم را نمی کنيد.

در اينجا توجّه به اين نکته لازم است که مبلّغين و گويندگان و ائمّه جمعه و جماعات و بلکه هر که می خواهد امر به معروف و نهی از منکر کند، بايد بکوشد که بيش از گفتار، عملاً تبليغ دين نمايد زيرا ائمّه اطهار عليهم السلام فرموده اند: مردم را با عملتان به اسلام دعوت کنيد. يا فرموده اند: مردم را با غير زبانتان به اسلام دعوت کنيد و برای ما اعمال و اخلاقتان زينت باشد.

زيرا اگر يک مبلّغ به نحو ضعيفی متجاهر به معصيت بود، مردم با قدرت هر چه تمامتر و شديدتر به معصيت می پردازند. اگر مبلّغ خدای نکرده گناه صغيره ای کند طبع قضيّه اين است و بلکه از نظر روانی مسلّم است که مردم گناهان کبيره می کنند و از قديم گفته اند که:

اگر زباغ رعيّت ملک خورد سيبی

برآورند غلامان او درخت از بيخ

در قرآن اين گونه افراد را به الاغی که بر او کتاب بار کرده باشند مثال زده است.(44)

«آيات 45 و 46 سوره بقره»

واسْتعينُوا بالصّبْر والصّلوة و انّها^{^[269]} ^{^[270]} لکبيرةٌ الاّ علی الْخاشعين (45)^{^[271]} ^{^[272]}

ا لّذين يظُنُّون انّهُمْ مُّلاقُوا ربهمْ^{^[273]} وانّهُمْ اليْـه راجعُون (46)

«ترجمه آيات 45 و 46 سوره بقره»

از تحمّل مشقّات و نماز در راه رسيدن به اهداف عاليه کمک بگيريد و اين کار جز برای کسانی که در مقابل خدا خاشع اند بزرگ و سنگين است. (45)

خاشعين آن کسانی هستند که يقين می دانند با خدا ملاقات می کنند و آنها به نزد پروردگارشان بر می گردند. (46)

«توضيح آيات 45 و 46 سوره بقره»

«کمک گرفتن از نماز و صبر»

با آنکه در هر نماز می گوئيم: «ايّاک نستعين» که بايد تنها کمک و مدد از پروردگار بخواهيم. و بايد از غير او کمک نخواهيم. در عين حال اينجا خدای تعالی به ما امر کرده که از صبر و نماز کمک بخواهيم. آيا اين دستور با آن آيه و دستور منافات ندارد؟

در جواب می گوئيم: طبيعی است که در هر موضوعی بايد از خدای تعالی کمک خواست و همان گونه که در سوره حمد آمده بايد در دل و عقيده بپذيريم که يار و مددکار ما تنها خدا است. ولی ضمنا هم می دانيم که خدای تعالی در هر موضوعی بوسيله چيزی به ما کمک می کند. يعنی دنيا، دار اسباب است و بايد هر کمکی که پروردگار به ما می کند بوسيله اسباب خاص خودش باشد. مثلاً وقتی گرسنه می شويم خدای تعالی بوسيله اغذيه ای که برای ما خلق کرده ما را سير می کند. و وقتی مريض می شويم خدای تعالی ما را بوسيله داروهائی که خلق فرموده شفا می دهد. و همچنين در سائر چيزها بوسيله اسباب خاص خودش ما را کمک می کند. تا آنکه می رسيم به اصل خلقت هستی که همه اشياء را بوسيله روح القدس يا روح پاک حضرت رسول اکرم و اهل بيتش عليهم السلام خلق فرموده. و بوسيله همين روح، انبياء عليهم السلام را کمک نموده و بلکه همه پاکان عالم را هدايت فرموده و به کمالات رسانده و بلکه در نبوّت و رسالت، انبياء را ياری فرموده است. همه اينها و همه ياريها و کمکها بوسيله اسباب با کلمه «ايّاک نستعين» منافات نداشته و بلکه در حقيقت همه ياريها از خدا است که بوسيله اين اسباب، ياری الهی انجام می شود.

در اين آيه هم خدای تعالی به ما دستور داده که بوسيله صبر و نماز از خدای تعالی کمک بخواهيم، زيرا اگر خدای تعالی کمک نکند ما کجا می توانيم در مقابل بلاهائی که دنيا به آن پيچيده شده است، در مقابل فشارهائی که از ناحيه انجام واجبات و ترک محرّمات بر نفس سرکش و امّاره بالسّوء وارد می شود. و از همه بالاتر در مقابل خدعه های شيطان و اغواهای او، طاقت بياوريم؟ لذا در عين آنکه ما بايد بدانيم که در همه چيز و در همه کار بايد از خدای تعالی کمک بگيريم، بايد صبر و بردباری و استقامت را هم در مقابل فشارهای دنيا پيشه کنيم و از اين صفت خوب انسانی کمک بگيريم.

آری بايد در تمرين تربيت روحمان کارهائی که صبر را تقويت می کند انجام دهيم. مثلاً يکی از چيزهائی که موجب فائق آمدن بر کم صبری است نترسيدن از غير خدا است. زيرا اگر کسی ترس در وجودش حاکم بود و از هر چيزی ترسيد طبعا صبر و بردباری را از دست می دهد و نمی تواند مشقّات راه رسيدن به مقصد را تحمّل کند.

و يکی ديگر از چيزهائی که بايد برای بوجود آوردن صبر و ياری گرفتن از آن در خود بوجود آورد تکيه نکردن به غير خدا است. يعنی انسان تا زمانی که به اين و آن متّکی است و برای خود ارزشی قائل نيست. و خود را مانند همج رعاع سست و متّکی به هر بادی می داند که او را اين طرف و آن طرف ببرد، نمی تواند از صبر و استقامت کمک بگيرد و تا زمانی که خود را نسازد و اعتماد به نفس پيدا نکند و اين قدم پر ارزش را بر ندارد، خدای تعالی هم به او کمک نمی کند و «ايّاک نستعين» را بيهوده و فقط به زبان گفته است.

و يکی ديگر از مسائل مهمّی که در وجود انسان صبر را ايجاد می کند «روزه» است زيرا روزه به انسان قدرت می دهد که تصميم بگيرد. يک ماه هر روز صبح تا غروب چيزی نخورد. تشنگی را تحمّل کند. و بلکه از جميع آنچه روزه را باطل می کند پرهيز نمايد. اين تمرين به انسان صبر و استقامت می دهد و وقتی صبر و استقامت در وجود انسان ايجاد شد، انسان از روزه کمک گرفته است. لذا بعضی از مفسّرين فرموده اند که منظور از صبر، روزه است.

امام صادق عليه السلام در تفسير اين آيه فرموده:

منظور از صبر، روزه است. و فرمود: هر زمان بر شخصی مشکله ای فرود آمد روزه بگيرد تا آن مشکله و آن سختی حل شود.^{^[274]}

حضرت اميرالمؤمنين و فاطمه زهرا عليهماالسلام به خاطر شفای فرزندانشان روزه نذر می کنند و وقتی آنها شفا می يابند سه روز روزه می گيرند.^{^[275]}

بنابراين برای فائق آمدن بر مشکلات عملاً و معنا بايد از صبر و روزه کمک گرفت.

و سپس از نماز يعنی همين ارکان مخصوصه که برای همه مسلمانها کيفيّتش واضح و روشن است، بايد انسان در مشکلات از آن کمک بگيرد و نماز را يکی ديگر از وسائل موفّقيّت در رفع سختيها و فشارها قرار دهد.

اولياء خدا هر وقت به مشکلی برخورد می کردند به نماز رو می آوردند و از نماز برای رفع مشکلات خود کمک می خواستند.

«چند دستور برای کمک گرفتن از نماز»

روش حضرت صادق عليه السلام اين گونه بود که هر وقت خطری متوجّهش می شد به نماز رو می آورد و سپس همين آيه را برای آنهائی که ناظر اعمالش بودند تلاوت می فرمود.^{^[276]}

به «مسمع» که يکی از اصحاب آن حضرت است، می فرمايد:

ای مسمع شما را چه چيز مانع می شود که وقتی همّ و غمی داريد وضو نمی گيريد و به محلّ عبادت خود نمی رويد و دو رکعت نماز نمی خوانيد و از خدای تعالی رفع مشکلتان را طلب نمی کنيد؟ مگر نشنيده ايد که خدای تعالی می فرمايد:«واستعينوا بالصّبر و الصلوة».

يک روز امام سجّاد عليه السلام ديدند که مردی درب خانه يکی از ظلمه نشسته و انتظاری از او دارد که او را کمک کند. امام عليه السلام به او فرمودند:

چرا درب منزل اين ظالم نشسته ای؟ عرض کرد: به خاطر آنکه شايد او به من کمکی بکند و من از محنت و سختی نجات پيدا کنم.

امام عليه السلام فرمودند: از اينجا برخيز و با من بيا تا تو را به درب خانه ای که بهتر از درب خانه او است راهنمائيت کنم. او اطاعت کرد و از جا برخاست و به خدمت امام عليه السلام رفت و آن حضرت دست او را گرفتند و به طرف مسجد رسول اکرم صلی الله عليه و آله بردند. وقتی داخل مسجد شدند به او فرمودند: رو به قبله بايست و دو رکعت نماز بخوان و خدای تعالی را مدح و ثنا بگو و بر پيغمبر و آلش صلوات بفرست و آيه آخر سوره حشر و شش آيه از اوّل سوره حديد و دو آيه از سوره آل عمران بخوان سپس حاجت خود را از خدا بخواه، خدا حاجتت را خواهد داد.

مرحوم راوندی و مرحوم علاّمه مجلسی فرموده اند: شايد دو آيه سوره آل عمران اينها باشند:

«قُل اللّهُمّ مالک الْـمُلْک تُؤْتی الْـمُلْک منْ تشاءُ و تنْزعُ الْـمُلْک ممّنْ تشاءُ و تُعزُّ منْ تشاءُ و تُذلُّ منْ تشاءُ بيدک الْخيْرُ انّک علی کل شی ءٍ قديرٌ * تُولـجُ الّيْل فی النّهار و تُولـجُ النّهار فی الّيْل و تُخْرجُ الْحی من الْـميت و تُخْرجُ الْـميت من الْحی و ترْزُقُ منْ تشاءُ بغيْر حسابٍ».^{^[277]}

و در کتب ادعيه نمازهای بسياری برای رفع مشکلات و سختيها و رفع امراض و رفع دلتنگی و وسعت رزق و اداء ديون نقل شده که ذکر آنها در اينجا به طول می انجامد ولی از مجموع آنها استفاده می شود که ائمّه اطهار عليهم السلام هر زمان مشکلی خودشان يا دوستانشان داشته اند از خواندن نماز طلب ياری و استعانت می کرده اند. و حوائج خود را با اين وسيله از خدای تعالی می خواسته اند.

و بالأخره در احاديث زيادی فرموده اند:

«الصلوة خير موضوع فمن شاء استقل و من شاء استکثر».^{^[278]} يعنی نماز بهترين موضوعات است هر کس می خواهد زياد بخواند و هر کس می خواهد کم بخواند.

«نماز برای همه سنگينی است جز برای خاشعين»

حالا چرا اين نماز برای همه، بزرگ و سخت و سنگين است مگر بر خاشعين؟

بايد بگوئيم که خاشعين کسانی هستند که مراحل تزکيه نفس را گذرانده و برای لقاء پروردگار آماده شده و معرفت او را بدست آورده اند. و حالت خشوع و خضوع به آنها داده شده و در مقام انس با پروردگار قرار گرفته و می دانند که بالأخره به سوی او بر می گردند. برای اينها نماز خواندن علاوه بر آنکه مشکل نيست، نور چشم است، حلاوت دارد، آرزوی رسيدن وقت آن را دارند. موفّق شدن به اداء آن در اوّلين فرصت آرزوی آنها است.

روزی شخصی از من سؤال کرد که چرا خدای تعالی به زنها فشار بيشتری آورده و آنها را زودتر مکلّف کرده و مردها را بيشتر مهلت داده است و ديرتر به انجام وظائف مکلّف فرموده است؟

در جواب گفتم: خدای تعالی به زنها از نظر اهل معنی و حقيقت بيشتر لطف کرده و زودتر آنها را به بندگی و لقاء خودش فرا خوانده و آنها را جلوتر برای رسيدن به کمالات مکلّف فرموده است. آيا اگر دو نفر برای ملاقات بزرگی که محبوب است بروند و آن بزرگ يکی از آنها را زودتر بپذيرد و ملاقات بدهد و نامش را در زمره بندگان و کارمندانش زودتر ثبت کند، مورد اعتراض است و او به اين نفر ظلم کرده است.

آری همه ما بايد درباره نماز و روزه به عنوان ملاقات با پروردگار فکر کنيم. به عنوان موفّقيّت در ثبت نام در زمره کارمندان و بندگان الهی فکر کنيم. تا از آنها با شوق و شعف کامل استقبال نمائيم نه آنکه نماز يا روزه بر ما سخت باشد، سنگين باشد، بزرگ باشد.

شيخ طبرسی درباره «انّها لکبيرة» فرموده: هر چه بر نفس سخت و سنگين باشد کلمه «کبيره» به آن گفته می شود. لذا نماز و روزه بر انسان سخت و سنگين است و چون خاشعين به آن عادت کرده اند سنگينی را تحمّل می کنند.

ما عرض می کنيم: درست است، برای کسانی که تزکيه نفس نکرده اند و تنها به خاطر آنکه مسلمانند نماز می خوانند نماز سنگين است، روزه سنگين تر است ولی برای کسانی که می دانند نماز و روزه نردبان و داروی شفابخش و وسيله رسيدن به کمالات و مايه انس با پروردگار و ملاقات با او است، هيچگاه سخت نيست، هيچگاه بزرگ نيست، آنها از خضوع و خشوع و رکوع و سجودشان در مقابل محبوبشان لذّت می برند. بلکه بهترين و آسانترين کارها برای آنها نماز و روزه است. زيرا با شوق آن را انجام می دهند.

(ضمنا ضمير «انّها» به نماز و روزه يعنی هر دو ممکن است برگردد).

«ملاقات با پروردگار»

ملاقات با خدا در دنيا و آخرت صورت می پذيرد. و کسانی که تزکيه نفس کرده و با عشق نماز و روزه را با کمال راحتی انجام داده و يا بوسيله کمک گرفتن از نوافل مثل نماز و روزه مستحبّی خود را به مقام انس با پروردگار رسانده اند، می توانند خدا را ملاقات کنند. و حتّی او را با چشم دل ببينند.

در حديث قدسی است که فرمود:

بنده من اطاعتم کن تا تو را مثل و مانند خودم در صفات افعالم قرارت دهم. من وقتی به چيزی می گويم باش، می باشد و تو هم وقتی به چيزی می گوئی باش، باشد.

خاشعين: اين انتظار و اين گمان را از لطف الهی دارند که خدای تعالی به آنها ملاقات بدهد. به ديدار خود سرافرازشان کند. ولی وقتی انسان به بی لياقتی خود توجّه می کند و می داند که «ما للتّراب و ربّ الأرباب» خاک کجا و خدای با عظمت کجا، نمی تواند مطمئن شود که اين ملاقات حتما صورت بگيرد. لذا خدای تعالی وقتی حالات خاشعين را بيان می کند با کلمه «يظنّون» آنها را توصيف می فرمايد. يعنی انتظار دارند، گمان دارند. به خود وعده ملاقات می دهند که با پروردگارشان، با مربّی شان ديدار کنند. زيرا امام متّقين امام خاشعين آنکه همه موحّدين و مخلصين بايد خود را به او برسانند يعنی اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: من خدائی را که نبينم عبادت نمی کنم.^{^[279]}

آيا اين ديدار چگونه است؟ آيا اين ديدار همان ديداری نيست که جوابش «لنْ ترانی»^{^[280]} است؟

آيا ديدن با چشم مُلکی منظور است؟ آيا ديدار عاشق دلباخته ای که به کمال معرفت رسيده با ديدن يک فرد عادی يکی است؟

جواب همه اين مطالب يک جمله است و آن اين است که تا انسان چشم دل نداشته باشد دلدار و محبوب و خالق جهان را نمی بيند.

چشم معرفت، چشم حقيقت بين، چشم خدابين با چشم سر بسيار فرق دارد. اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

اين چشمهای خاکی او را نمی بينند ولی چشم دل با حقايق ايمان و معرفت او را هميشه در همه جا می بيند. او با حواس ظاهر درک نمی شود ولی با عقل و ديدن آثارش درک می شود. کور باد چشم دلی که او را مراقب خود نبيند، او را در کمين خود نبيند و او را از رگ گردن به خود نزديکتر نبيند.

همه سالکين الی اللّه تنها و تنها آرزويشان لقاء اللّه است. ديدار با محبوب است. زيرا دنيا و آخرتشان او است و به سوی او حرکت می کنند و به طرف او بر می گردند. اين است هدف و مقصد سالکين الی اللّه و خاشعين در مقابل خدا و اين است معنی لقاء اللّه و ملاقات با خدا و مقام عظيم انس با پروردگار متعال.

«آيات 47 و 48 سوره بقره»

يا بنـي اسْر ائيل اذْکرُوا نعْمتی الّتـی انْعمْتُ عليْکمْ و انّی فضّلْتُکمْ علی الْعالمين (47) واتّقُوا^{^[281]} يوْمًا لاّ تجْزی نفْسٌ عنْ نّفْسٍ شيْئًا^{^[282]} ^{^[283]} ولا يُقْبلُ منْها شفاعةٌ ولا يُؤْخذُ^{^[284]}^{^[285]}^{^[286]} منْها عدْلٌ ولا هُمْ يُنْصرُون (48)^{^[287]}^{^[288]}

«ترجمه آيات 47 و 48 سوره بقره»

ای بنی اسرائيل نعمتی را که به شما داده ايم به ياد بياوريد و نيز به ياد بياوريد که من شما را بر اهل جهان برتری داده ام. (47)

و بترسيد از آن روزی که کسی چيزی از مجازات ديگری را نمی پذيرد و شفاعت کسی از کسی پذيرفته نمی شود و غرامت از او قبول نخواهد شد و آنها را کسی کمک نخواهد کرد. (48)

«توضيح آيات 47 و 48 سوره بقره»

«چرا يعقوب را اسرائيل ناميده اند؟»

در کتاب «قاموس کتاب مقدّس» که لغات کتاب تورات و انجيل را توضيح می دهد، می گويد:

معنی اسرائيل اين است که او بر خدا مظفّر گشت و سپس جريانی را در تورات برای اثبات مظفّر شدن يعقوب بر خدا و دريافت اين لقب نقل می کنند که شنيدنی است.

خلاصه اش اين است: يعقوب با خدای تعالی کشتی گرفت و او را به زمين زد و صبحگاه از روی سينه او بر نمی خواست تا او را برکت دهد و خدا او را برکت داد از اين جهت نام او برکت يافته که به زبان عبری «اسرائيل» می شود، گرديد.

طبيعی است اين مطلب به هيچ وجه صحيح نيست زيرا نه حضرت موسی اين عقيده را داشته و نه قرآن حضرت يعقوب و خدای تعالی را اين گونه معرّفی می کند بلکه آنچه در بالا آمده از تخيّلات نويسندگان و تحريف کنندگان تورات سرچشمه می گيرد و معنی اسرائيل اين است که حضرت يعقوب چون بنده خدا بود و دارای قدرت زيادی بود او را اسرائيل ناميده اند.

«چرا بنی اسرائيل بر مردم زمان خود برتری داشته اند؟»

به خاطر آنکه بنی اسرائيل فرزندان پيامبران الهی بخصوص حضرت ابراهيم خليل بوده اند. و علاوه رنج و زحمت زيادی به همين خاطر از فرعون ديده بودند، خدای تعالی اهميّت زيادی برای هدايت آنها قائل بوده است.

روی اين اصل پروردگار متعال در زمان حضرت موسی و هم در زمانهای قبل و بعد برای آنها معجزات زياد و نعمتهای فراوانی منظور فرموده بود.

برای آنها مائده آسمانی نازل کرده و پيامبران زيادی از آنها و برای آنها مبعوث نموده و دشمنانشان را در دريا غرق فرموده و آنها را به اين خاطر بر همه مردم دنيا در آن زمان برتری داده بود.

در مقابل، بنی اسرائيل در خواب غفلت عجيبی فرو رفته بودند و شايد هم اکثرا خوابشان به مرگشان منتهی شده بود.

لذا در زمان بعثت رسول اکرم صلی الله عليه و آله و ظهور دين مقدّس اسلام آنها با غرور می گفتند: ما برتريم و از همه مردم دنيا بالاتريم و با غفلت از رسيدن به حقايق و لقاء خدای تعالی و معرفت او از تسليم در مقابل پيغمبر اسلام صلی الله عليه و آله خودداری کردند.

لذا آن خدای مهربانی که از هدايت فرعون و تابعينش با آن همه ظلمهائی که بر بندگان مظلومش کرده بود، نمی گذرد و حضرت موسی عليه السلام را نزد او می فرستد تا شايد او هدايت شود! چگونه از هدايت بنی اسرائيل صرف نظر کند و آنها را به هر وسيله ای که ممکن است هدايت و دستگيری نکند؟

لذا در قرآن کريم محبّتهای خود را به آنها در گذشته تذکر می دهد و در حقيقت به آنها می گويد: من شما را آن قدر دوست داشته ام که نعمتهای فراوانی به شما داده و شما را بر همه مردم دنيا در آن زمان برتری و فضيلت بخشيده ام.

ابن عبّاس می گويد: منظور از فضيلت آنها، برتری آنها بر اهل زمان خودشان بود. زيرا بدون ترديد مردم مسلمان بالاترين و با فضيلت ترين مردم دنيا از گذشته و آينده بوده اند. زيرا پروردگار متعال در قرآن فرموده: «کنْتُمْ خيْر اُمّةٍ اُخْرجتْ للنّاس»^{^[289]} يعنی شما ای مسلمانان بهترين امّتی بوده ايد که بر مردم نمودار شده ايد.

آيا اين عمل الهی و اين اظهار محبّت پروردگار به بنی اسرائيل و اين فضيلت دادن آنها را بر ديگران، به خاطر آباء و اجدادشان امتياز نژادی محسوب نمی شود؟

در جواب می گوئيم: خدای تعالی در قرآن برای دو دسته از مردم احترام قائل شده، يکی از آنها علماء و ديگری اهل تقوی هستند. اين احترام به خاطر اين است که آنها امر الهی را اطاعت کرده و تحصيل علم نموده و تقوی پيشه نموده اند و اگر برای علماء و متّقين ارزشی قائل نبود و آنها را با سائرين مساوی می دانست، مردم به علم و تقوی تشويق نمی شدند و بلکه به جهل و بی تقوائی رو می آوردند.

بنابراين خدای تعالی حضرت ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و يوسف را که از علم و تقوای فوق العاده ای برخوردار بودند و در امتحانات الهی به مقام خلوص رسيده بودند. و بنده واقعی پروردگار شده بودند، اکرام فرموده و آنها را محترم شمرده است. و چون حضرت ابراهيم برای سعادت فرزندانش دعا کرد. و چون احترام هر کسی و حفظ نام او بوسيله احترام به فرزندانش انجام می شود. و چون فرموده اند: دوستيتان را نسبت به هر کسی در احترام به فرزندانش حفظ کنيد. و چون در قصّه حضرت موسی و خضر عليهماالسلام به خاطر آنکه پدر آن دو يتيمی که ديوارشان مشرف به خرابی بود و ممکن بود گنج آنها هدر برود، صالح بود، خدای تعالی به دو پيامبرش دستور ساختن ديوار را داد و گنج آنها را تنها به خاطر صالح بودن پدرشان حفظ کرد. به علاوه فرزندان مردان پاک و صالح به خاطر علم و تقوای پدرانشان احترام می شدند و اکرام اهل تقوی و اهل علم بعد از آنها جز با اين کار به نحوه ديگری ميسّر نخواهد بود. لذا خدای تعالی بنی اسرائيل را به خاطر پدرانشان که پيامبران خوب خدا بودند بر ديگران فضيلت داده است.(47)

«روز قيامت يا روز مرگ»

روز قيامت مردم به سه دسته تقسيم می شوند: جمعی بی حساب وارد بهشت می گردند که آنها اصحاب يمين و مخلصين اند. و جمعی بی حساب به جهنّم می روند که آنها کفّار و معاندين اند. و جمعی در روز قيامت پای ميز محاکمه و بررسی اعمال و رفتارشان در دنيا کشيده می شوند که آنها بيشترين خواسته شان اين است که کسی را پيدا کنند کمکشان کند که خدای تعالی فرموده: کسی به کار کسی کاری ندارد. و وزر وبال کسی به عهده ديگری نخواهد بود. و کسی نمی تواند حقوقی را که ديگران بر او دارند ادا کند. گاهی وقتی انسان در محکمه قضاوت صد درصد از کمک مالی يا عملی ديگران مأيوس می شود، مايل است لااقل آبرومندی پيدا شود و نزد رئيس محکمه از آبرويش برای رفع جرائمش استفاده کند و او را شفاعت نمايد. اين هم در قيامت بدون اذن الهی قبول نمی شود و تنها حاکميّت آن روز به عهده خدا است. و کسی جرأت شفاعت بدون اذن الهی را ندارد. و گاهی انسان حاضر است در محکمه هر چه جريمه و فداء بخواهند بدهد تا نجات پيدا کند.

خدای تعالی آن را هم قبول نمی کند و از آنها فداء نمی گيرد و بالأخره آنها به هيچ وجه از هيچ کس و هيچ چيز کمک نمی گيرند.(48)

«در وقت سکرات موت»

احتمال دارد و بلکه شايد قطعی باشد که منظور از آن روز که در آيه شريفه اشاره شده، روز رفتن از اين دنيا و جدا شدن روح از بدن و سکرات مرگ باشد.

امام عسگری عليه السلام در توضيح آيه 48 سوره بقره فرمود:

بترسيد، برحذر باشيد، از روزی که در حال جان کندن کسی عذابی را که مستحقّ آن بوده ايد از شما دفع نمی کند. و کسی نمی تواند در تأخير مرگشان شفاعتشان را بکند و به هيچ وجه فدائی يعنی کسی که بتواند به جای او بميرد و او نميرد، قبول نمی شود و هيچ کس آنها را ياری نمی کند.^{^[290]}

امام صادق عليه السلام فرمودند:

منظور از «روز» که در اين آيه مبارکه آمده، روز مرگ است. در آن روز است که شفاعت و فدائی بکار نمی آيد و کسی را اينها بی نياز نمی کند ولی در روز قيامت من و خاندان عصمت عليهم السلام برای شفاعت به تمام معنی مجازيم. در ارتفاعات اعراف که بين بهشت و جهنّم قرار دارد حضرت محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام و فرزندان پاکشان ايستاده ايم. اگر ببينيم که بعضی از شيعيانمان در آنجا تقصير کرده اند و در فشار آن روز قرار گرفته اند، فورا شيعيان بهترمان را مثل سلمان و مقداد و ابی ذر و عمّار و ديگرانی که مانند آنها در آن زمان و بلکه شيعيان خوبمان در هر زمان تا روز قيامت که باشند می فرستيم و آنها را نجات می دهيم و وارد بهشتشان می کنيم و ما دوستانمان و شيعيانمان را می فرستيم و آنها مانند کبوتری که دانه را از زمين جمع می کند شيعيان گرفتار و معصيتکارمان را از عرصات قيامت نجات می دهند و در حضور ما به بهشت منتقلشان می کنند و ممکن است در مقابل يک نفر از شيعيان که در اعمال عبادی و در تقيّه و حقّ برادرانش کوتاهی کرده ولی دارای ولايت بوده صد نفر تا صدهزار نفر از ناصبيها را فداء بدهند و بگويند اينها فدای تو، اينها به جهنّم بروند ولی تو به جهنّم نروی و اين مؤمنين مقصّر را به بهشت ببرند.

و چون در روايت از اميرالمؤمنين عليه السلام نقل شده که در تفسير آيه 48 سوره بقره فرمود: «منظور روز قيامت است»، بايد معتقد بود که اين آيه شريفه دو معنی ممکن است داشته يکی منظور روز مرگ باشد که به آن هم گاهی قيامت گفته می شود. زيرا رسول اکرم صلی الله عليه و آله فرمود: «من مات فقد قامت قيامته» کسی که بميرد قيامتش بر پا شده است. و ديگری روز قيامت است که ما در بالا شرح داديم که اگر روز قيامت منظور باشد بايد بگوئيم که شفاعت بدون اذن پروردگار قبول نخواهد شد. والاّ با اذن الهی و رضايت خدای تعالی به صريح قرآن شفاعت پذيرفته خواهد شد.

و احتمال دارد که چون مرگ مثل خواب است و زمان بر انسان معلوم نمی شود و عالم برزخ مورد توجّه واقع نمی گردد و کسی که می ميرد خيال می کند يک لحظه بعد در صحرای قيامت حاضر شده و مرگ و قيامت را بدون فاصله در کنار يکديگر تصوّر می کند، اين آيه شريفه به هر دوی آنها اشاره باشد و هم روز مرگ و هم روز قيامت را منظور نموده باشد. (48)

«آيات 49 و 50 سوره بقره»

واذْ نجّيْناکمْ مّنْ ال فرْعوْن^{^[291]}^{^[292]} يسُومُونکمْ سُوء الْعذاب يُذبحُون^{^[293]} ابْناءکمْ و يسْتحْيُون نساءکمْ و فی^{^[294]} ذلکمْ بلاءٌ مّنْ رّبکمْ عظيمٌ (49) و اذْ^{^[295]} فرقْنا بکمُ الْبحْر فانْجيْناکمْ و اغْرقْنا^{^[296]} ال فرْعوْن و انْتُمْ تنْظُرُون (50)^{^[297]}

«ترجمه آيات 49 و 50 سوره بقره»

و نيز به ياد بياوريد زمانی را که ما شما را از فرعونيان نجات داديم. آنها شما را به بدترين صورت عذاب می کردند، پسرانتان را سر می بريدند و زنانتان را زنده نگه می داشتند و اين آزمايش بزرگی از طرف پروردگارتان برايتان بود. (49)

و نيز به ياد بياوريد آن وقتی که دريا را برای شما از هم جدا کرديم و شکافی در آن برای شما به وجود آورديم و شما را نجات داديم و فرعونيان را غرق نموديم و حال آنکه شما به آنها نگاه می کرديد. (50)

«توضيح آيات 49 و 50 سوره بقره»

«نعمت امنيّت و عافيت»

يکی از نعمتهائی که پروردگار به بنی اسرائيل عنايت فرمود، اين بود که وقتی آنها به عذاب بدی از طرف آل فرعون مبتلا بودند خدای تعالی نجاتشان داد.

فرعونيان پسران بنی اسرائيل را ذبح می کردند و دخترانشان را زنده نگه می داشتند و اين برای آنها بلای خانمانسوزی بود.

رسول اکرم صلی الله عليه و آله فرمودند: «نعمتان مکفورتان الامن والعافية» يعنی امنيّت و عافيت دو نعمتی هستند که کفران می شوند.

يا در کلام ديگری فرمودند: آنها دو نعمتی هستند که اکثر مردم قدرش را نمی دانند.

بالأخره همه می دانيم که نعمت امنيّت از بزرگترين نعمتهای الهی است و اگر کسی قدرش را نداند و يا کفران کند آن نعمت از دستش می رود.

خدای تعالی بنی اسرائيل را و يا هر کسی که مانند آنها باشد، توبيخ و سرزنش فرموده و می گويد: ما شما را از چنگال آل فرعون نجات داديم. آنها امنيّت شما را با اعمال زشتشان از شما گرفته بودند. شما را به بدترين عذاب گرفتار نموده بودند. زيرا انسان از همه کس و همه چيز بيشتر به فرزند نوزاد پسرش علاقه مند است. آنها اين کودکان را به مجرّد تولّد، در مقابل چشم پدر و مادرشان سر می بريدند. و دخترها را برای کنيزی و خدمتکاری زنده نگه می داشتند. و اين نحوه از زندگی بلای بزرگی بود که به خاطر کفران نعمتهائی که کرده بوديد خدای تعالی مبتلاتان کرده بود ولی در عين حال خدا شما را نجات داد و از دست فرعونيان بی رحم شما را رهانيد و بلکه به خاطر اکرام شما، به خاطر احترام به شما، دريا را شکافت و شما با آرامش کامل از دريا گذشتيد ولی پشت سر شما که فرعونيان آمدند و وارد دريا شدند، خدا آنها را در مقابل چشمتان غرق فرمود و شما به آنها نگاه می کرديد.

در اين دو آيه توضيحاتی هست که بايد واضح شود:

« 1»«ابتلاء به عذاب به خاطر قضاوت الهی»

گاهی خدای تعالی انسان را به خاطر گناه و معصيتی که کرده مبتلا به عذابی می کند و بلکه برای او عذابی قرار می دهد که فوق العاده ناراحت کننده است ولی در حقيقت اين ناراحتی نتيجه اعمال خود انسان است. زيرا مثلاً اگر يک قاضی عادل برای جنايتکاری محکوميّتی را قضاوت کند، هيچ کس نمی گويد قاضی ظلم کرده، بلکه همه می گويند: اين محکوميّت مربوط به جنايتی بوده که جانی انجام داده است.

خدای تعالی هم قاضی است. همه عذابها را او برای بندگانش قرار می دهد ولی نه بی جهت بلکه به خاطر گناهانی که آنها انجام داده اند و معنی «قضاء» که غالبا در کنار «قدر» قرار گرفته است همين است.

در آيه 49 سوره بقره وقتی که خدای تعالی بنی اسرائيل را به عذابهای سخت مبتلا می کند به خاطر نافرمانيهائی که در مقابل انبياء الهی و پروردگارشان داشته و به قوانين الهی توجّه نمی کرده اند بوده و قضای الهی ايجاب می کرده که آنها را بوسيله آن عذابها تنبيه کند.

«2 »«بدترين عذابها»

از آيه 49 سوره بقره استفاده می شود که بدترين عذاب برای بنی اسرائيل و بلکه برای همه مردم مرگ فرزند خردسال است. بخصوص اگر که او را کشته باشند و يا برای افراد شريف و غيرتمند بدترين عذابها اين است که دخترانشان را برای کنيزی و خدمتگزاری آن هم در خانه دشمن ببرند. و اين مسأله در طول تاريخ مکرّر اتّفاق افتاده که طاغوتهای هر زمان برای افکار واهی و ناصحيح خود دست به قتل کودکان شيرخوار می زدند و آنها را بدون هيچ دليلی می کشتند. در اينجا فرعونيان هم به خاطر يک فکر ناصحيح اينچنين عملی را انجام دادند و بنی اسرائيل را به آن عذاب سخت مبتلا کردند که مشروح قضيّه از اين قرار بود:

روزی کاهنی نزد فرعون رفت و گفت: کودکی در بنی اسرائيل متولّد می شود که سلطنت تو به دست او از بين می رود. فرعون از شنيدن اين خبر سخت عصبانی شد و بر معصيت و طغيان خود بيفزود او از روی جهل و دشمنی پسران تازه متولّد شده بنی اسرائيل را سر می بريد و دختران آنها را نگه می داشت تا بتواند از زنده ماندن آن نوزادی که می خواهد تخت و تاج فرعون را از بين ببرد جلوگيری کند ولی قدرت پروردگار تدبير آنها را درهم شکست و اراده فرمود که سلطنت و قدرت آن ستمگر جبّار را به دست کودکی که در خانه خودش تربيت خواهد يافت، از بين ببرد و کشور شام را بدست بنی اسرائيل بسپارد و به فرعون و هامان و لشگريانشان از آنچه آنها می ترسيدند به آنها نشان دهد و گرفتارشان نمايد و در تاريخ تا زمان ما مسائل مهمتری نيز اتّفاق افتاده که نشان می دهد، چقدر بعضی از قدرتمندان ظالم و سنگ دل بوده اند که از همه اينها بالاتر و مهمتر کشتن طفل شيرخوار حضرت ابی عبداللّه الحسين عليه السلام علی اصغر عليه السلام بوده است. زيرا آن کودک تشنه بود، رنگ از صورتش پريده بود، سرش به طرف شانه اش خم شده بود. حضرت سيّدالشّهداء عليه السلام فرمود: اگر به من رحم نمی کنيد، به من مهربانی نمی کنيد، به اين شيرخوار رحم کنيد. ولی او را هدف قرار دادند و با تير سه شعبه زهرآلود کشتند!

«3 »«کرامت و معجزه»

خدای تعالی اگر بخواهد بنده ای يا جمعی از بندگانش را اکرام و احترام کند، کرامتها و کارهای خارق العاده ای به دست آنها برايشان انجام می دهد و از همين جهت است که نام اين گونه از امور خارق العاده را کرامت می گويند و شخص کرامت کننده غالبا خودش نمی داند چگونه اين کار خارق العاده از او صادر شده است.

بالأخره کرامت يعنی خدای تعالی اوليائش را اکرام کرده و در ميان مردم آنها را آبرومند قرار داده و آنها را در ميان مردم دارای کرامت معرّفی فرموده است و لذا کرامت که شبيه به معجزه است کار خدا است و اگر کسی آن را به خود نسبت دهد و از اين راه بخواهد خود را با ارزش معرّفی کند، اشتباه کرده و خدای تعالی او را ذليل و پست می کند.

در آيه 50 سوره بقره پروردگار متعال برای اکرام بنی اسرائيل می فرمايد: ما دريا را برای شما شکافتيم و شما را از غرق شدن نجات داديم ولی آل فرعون را در مقابل چشمتان غرق کرديم. اين کرامتی بود که خدای تعالی به بنی اسرائيل نمود.

«4 »«خدای تعالی طرفدار ضعفاء است»

پروردگار متعال هميشه طرفدار ضعفاء و مظلومين است و قدرتمندان ظالم و ستمگر را خوار و ذليل می کند و اين علامت عدل الهی است که در عالم ساری و جاری است و در طول تاريخ صدها نفر از مردم ضعيف بوده اند که خدای تعالی آنها را بر دشمنانشان غالب کرده و آنها را از ضعف نجات داده است. نهايت، شرط اوّلش اين است که آنها با اعمال خود ضعف را بوجود نياورده باشند و شرط دوّمش اين است که قدرتمند ظالم باشد ولی اگر ضعف را خودشان بوجود آورده باشند و شکنجه و ظلم را مستحقّ باشند عدل الهی ايجاب نمی کند که آنها را از آن ظلم نجات دهد و همچنين اگر قدرتمند عادل باشد و ضعفاء را اذيّت نکند باز دليلی ندارد که خدای تعالی قدرت را از او بگيرد و او را ذليل کند.

در آيه 50 سوره بقره خدای تعالی بنی اسرائيل را که در مقابل فرعون ضعيف بودند، قدرتمند معرّفی فرموده و آنها را بر فرعونيان غلبه داده و اين قضيّه را يک نمونه از اعمال قدرت خود در طرفداری از ضعفاء قرار داده است.

«آيات 51 و 52 سوره بقره»

واذْ واعدْنا مُوسـی ارْبعين ليْلةً^{^[298]}^{^[299]} ثُمّ اتّخذْتُمُ الْعجْل منْ بعْده و انْتُمْ^{^[300]}^{^[301]}^{^[302]} ظالمُون (51) ثُمّ عفوْنا عنْکمْ مّنْ بعْد^{^[303]} ذلک لعلّکمْ تشْکرُون (52)^{^[304]}^{^[305]}

«ترجمه آيات 51 و 52 سوره بقره»

و نيز به ياد بياوريد وقتی که ما موسی را چهل شب نزد خود دعوت نموديم. شما بعد از او گوساله را برای خود در حالی که ظالم به خود بوديد، انتخاب کرديد. (51)

ولی ما بعد از آن از سر تقصيرات شما گذشتيم و عفوتان کرديم شايد شما شاکر باشيد. (52)

«توضيح آيات 51 و 52 سوره بقره»

چون مفصّل جريان دعوت خدای تعالی حضرت موسی عليه السلام را در قرآن در سوره «اعراف» ذکر شده و در اينجا با اشاره آن را يادآوری کرده است، ما هم به مختصر و خلاصه آن در توضيح آيه شريفه اکتفا می کنيم.

در اينجا پروردگار متعال در مقام تذکر نعمت است. لذا مختصرا می فرمايد: «و وقتی که ما چهل شب موسی را دعوت کرديم ولی شما گوساله را پرستيديد و شما ظالم بوديد».

«شرک به خدا بزرگترين اهانت است»

يکی از چيزهائی که بسيار خدای تعالی را به غضب در می آورد شرک است. زيرا اگر انسان در مقابل خدای تعالی هر چه را بپرستد اهانت بزرگ و ظلم عظيمی به خدا کرده است. و اگر رسول اکرم صلی الله عليه و آله که شخص اوّل خلقت است يا علی بن ابيطالب عليه السلام که مانند او است در مقابل خدای تعالی پرستيده شوند، چون آنها مخلوق و محدودند و خدای تعالی خالق و نامحدود است، به خدای تعالی از آن جهت اهانت شده که محدود را به جای نامحدود پرستيده اند. و اگر اين موجود خورشيد و ماه و ستاره باشند اهانت به خدای تعالی بيشتر خواهد بود. زيرا رسول اکرم و علی بن ابيطالب عليهم السلام اگر چه در مقابل خدای غنی، فقيرند ولی مستجمع جميع صفات افعال الهی هستند. و از نظر صفات فعل مظهر پروردگارند و بالأخره سنخيّت صفاتی بين آنها وجود دارد. ولی ماه و خورشيد که دو جماداند چگونه ممکن است به جای خدا پرستيده شوند و به خدای تعالی اهانت نباشد؟ و باز گوساله که يک حيوان کم درک و کوچکی است و در مقابل خورشيد و ماه با عظمت اگر پرستيده شود طبعا اهانت بيشتر و بالاتری به خدای تعالی است، لذا پروردگار متعال در مقام گله از بنی اسرائيل می فرمايد: شما دست به چنين کار زشت و اهانت بزرگی زديد و گوساله را به عنوان پرستش گرفته و پرستيده ايد، پس شما ظالميد. ولی ما عفوتان کرديم شايد شما شکرگزار باشيد. (51)

«مواعده خدای تعالی با حضرت موسی»

حضرت موسی و بنی اسرائيل پس از خلاصی از فشارهای فرعون و فرعونيان زندگی اجتماعی خوبی داشتند. لذا برای تعيين حدود و قوانين زندگی ساز خود نياز مبرمی به قوانين و احکامی از طرف پروردگار احساس می کردند. حضرت موسی از خدای تعالی درخواست کرد که آن قوانين را به آنها بدهد تا با عمل کردن به احکام و قوانينش دينشان و زندگيشان دستخوش هرج و مرج نگردد. لذا خدای تعالی حضرت موسی را چهل روز در طور سينا نگه داشت تا او را پاک و پاکيزه سازد و صد درصد تزکيه نفس کامل کند. آن وقت کتاب خود را به او تحويل دهد، در اين مدّت خدای تعالی سرپرستی قوم موسی را به عهده حضرت هارون برادرش گذاشت ولی چون قوم موسی مدّت چند قرن تحت نفوذ بت پرستان مصری واقع شده و با بت پرستی و گاوپرستی خو گرفته بودند و گاه گاهی اين خوی زشت از آنها ظاهر می شد، با دور شدن حضرت موسی سامری فرصت را غنيمت شمرد و از اين ضعف روحی آنها سوء استفاده کرد و بنی اسرائيل را به گوساله پرستی وادار نمود.

«دعوت الهی و ارتباط با او»

يکی از مسائل مهمّی که شايد در عالم دنيا چيزی به پايه آن از نظر اهميّت برای بشر نرسد، ارتباط با پروردگار است بخصوص که دعوت کننده خدای تعالی باشد. آری اگر خدای عظيم و قدير کسی را ولو برای يک لحظه به حضور دعوت کند بزرگترين افتخار را به او داده است. چه جای آنکه او را چهل شب «خصوصی» يعنی تنها به مکان خاصّی دعوت نمايد.

و در مدّت چهل شب کاری جز مناجات و سخن گفتن و ياد گرفتن حکمت از خدای تعالی نداشته باشد. و انس کاملی با پروردگار متعال داشته باشد، که بالاترين افتخار را پيدا کرده است.

حضرت موسی عليه السلام در ابتدا سی شب به ميقات و محلّ ارتباط و گفتگوی با پروردگار متعال دعوت شده بود. ولی خدای تعالی در حقيقت می دانست که حضرت موسی در ميقات آن قدر از خود لياقت نشان خواهد داد که ده شب ديگر بر آن اضافه شود. ولی پروردگار متعال به او اين بشارت را قبلاً نداده بود. زيرا اضافه شدن اين مدّت مربوط به نشان دادن لياقت و عملی که حضرت موسی عليه السلام به اختيار خود در ميقات انجام می داد بود. لذا وقتی حضرت موسی عليه السلام مطّلع از اضافه شدن اين امتياز گرديد برای او آنچه غيب و پنهان بود و به هيچ وجه برای او راهی برای کسب اطّلاع از آن نبود، واضح شد. لذا در اينجا که پروردگار فرموده: ما حضرت موسی را چهل شب دعوت کرديم منظور همان مدّتی است که در علم الهی از اين دعوت بوده و در سوره اعراف که می فرمايد: ما موسی را سی شب دعوت کرديم منظور همان تعيين مدّت اوّليه و آنچه از نظر طبيعی می بايست انجام شود که بين حضرت موسی و خدای تعالی قرار گذاشته شده بود، می باشد.

عياشی از محمّد بن مسلم نقل می کند که امام باقر عليه السلام در تفسير اين آيه شريفه فرمود:

مدّت ميقات حضرت موسی در علم و تقدير الهی سی شب بود (منظور از «علم» آن چيزی است که شرائط طبيعی ايجاب می کند و منظور از «تقدير» اندازه و لياقت حضرت موسی قبل از رفتن به ميقات است) ولی برای خدا در عمل ظاهر شد آنچه را که در عالم غيب می دانست از اينکه حضرت موسی از خود لياقت نشان می دهد که لياقت نشان داد و آن امتياز برای حضرت موسی هم روشن شد و خدای تعالی ده روزی که در علم غيبش جزء دعوت بود به حضرت موسی اعلام فرمود و لذا دعوت خدای تعالی از حضرت موسی به چهل شب منتهی گرديد و پايان يافت.

حالا اينکه چرا شب را برای ملاقات با محبوب و ميقات تعيين فرموده و نام برده است، خود فلسفه ای دارد و آن اين است که شب اثرات فوق العاده ای در انس با محبوب دارا است، اثرات بسياری در مناجات با معبود دارد.

ميقات از نظر مکان خلوتگاه دوست با دوست است ولی شب از نظر زمان خلوتگاه محبوب با محبوب است.

يک انسان مانند حضرت موسی در خلوت شب در ميقات الهی با محبوبش، با معبودش، با خدای قادر و حکيم، با پروردگار عزيز، با کسی که همه چيز و همه قدرتها و عظمتها مال او است، نشسته و گرم گفتگو و انس با او گرديده است ولی انسانهای ديگری در همان زمان عقب گوساله سامری افتاده و انس با آن حيوان بی عقل و درک را آرزو می کنند. اينها به خودشان ظلم کرده يعنی آن قدر مقام شامخ انسانيّت را پائين آورده اند که گوساله را از خود برتر و بالاتر و بلکه به عنوان معبود مورد پرستش قرار داده اند. چقدر انسان صعود و نزول دارد! و چقدر انسان ممکن است به خود ظلم کند!

بکوشيم تا خود را از افکار مادّی و دنياپرستی و آلودگيهای روحی و امراض نفسانی نجات دهيم و تزکيه نفس کنيم و خود را به لقاء الهی موفّق نمائيم. باشد که شايد ما هم راه و روش انبياء عظام عليهم السلام را در پيش گرفته و از هرگونه ظلم و ستم به خود و به پروردگارمان دوری نمائيم. (51)

«عفو پروردگار»

مسأله عفو الهی که در آيه 52 سوره بقره مورد توجّه واقع شده و مردم بنی اسرائيل از آن برخوردار گرديده اند، به خاطر اين بوده که آنها شاکر نعمتهای الهی باشند، زيرا برای يک گناهکاری که در مقابل انس با خدا پرستيدن گوساله را انتخاب کرده و بعد پشيمان شده، نعمتی پر ارزش تر و بالاتر از عفو الهی و چشم پوشی از آن گناه بزرگ وجود ندارد.

عفو الهی آرزوی همه بندگان خوب خدا است. انسان هر که باشد و در هر مقامی که باشد چون فقير است، چون ناقص است، چون مخلوق است، در وضع خود خطاکار و معصيتکار است. و تنها چيزی که خطاها را جبران می کند تا بتواند به سوی ملکوت و لقاء پروردگار پر بکشد، عفو الهی است. زيرا عفو، محو کردن خطاها و آنها را نديده گرفتن است. اگر پروردگار مهربان خطاها را عفو نکند، محو نکند، آنها مانند غل و زنجيرهائی که دست و پای انسان را بسته باشند و او را به زمين ميخکوب نموده باشند و او به هيچ وجه در اين صورت نمی تواند کوچکترين حرکتی به سوی کمالات بکند، می باشد. عفو الهی را بايد با درخواست و تضرّع و زاری از پروردگار طلب نمود که دعاها و مناجاتهای بسياری در اين باره از ناحيه مقدّسه خاندان عصمت و طهارت عليهم السلام وارد شده که گوشه ای از آنها را به اختصار نقل می کنيم:

1 ـ در دعائی که در مسجد زيد در کوفه با آن شور و نشاط می خوانيم، می گوئيم:

«عظم الذنب من عبدک فليحسن العفو من عندک يا کريم» يعنی پروردگارا گناه از بنده ات بزرگ و عظيم است ولی عفو و گذشت از تو نيکو است.

و سپس صد مرتبه گفتن «العفو» در سجده پس از اين دعا بسيار جلب توجّه می کند. آری تلخی گناه را جز شيرينی عفو پروردگار برای بندگان و عارفان الهی چيز ديگری جبران نمی کند.

2 ـ دعای حزين که اگر بنده ای از بندگان الهی بخواهد خود را مورد عفو پروردگارش قرار دهد اين دعا را آن چنانکه در «مصباح متهجد» نوشته، بعد از نماز شب بخواند.^{^[306]}

«اُناجيک يا موْجُودُ فی کل مکانٍ لعلّک تسْمعُ ندائی فقدْ عظُم جُرْمی و قلّ حيائی. موْلای يا موْلای ای الْأهْوال اتذکرُ و ايّها انْسی و لوْ لمْ يکنْ الاّ الْموْتُ لکفی کيْف و ما بعْد الْموْت اعْظمُ و ادْهی موْلای يا موْلای حتّی متی و الی متی اقُولُ لک الْعُتْبی مرّةً بعْد اُخْری ثُمّ لاتجدُ عنْدی صدْقا و لا وفاءً فيا غوْثاهُ ثُمّ واغوْثاهُ بک يا اللّهُ منْ هوی قدْ غلبنی و منْ عدُوٍّ قد اسْتکلب علی و منْ دُنْيا قدْ تزيّنتْ لی و منْ نفْسٍ امّارةٍ بالسُّوء الاّ ما رحم ربّی موْلای يا موْلای انْ کنْت رحمْت مثْلی فارْحمْنی و انْ کنْت قبلْت مثْلی فاقْبلْنی يا قابل السّحرة اقْبلْنی يا منْ لمْ ازلْ اتعرّفُ منْهُ الْحُسْنی يا منْ يُغذّينی بالنعم صباحا و مساءً ارْحمْنی يوْم اتيک فرْدا شاخصا اليْک بصری مُقلّدا عملی قدْ تبرّء جميعُ الْخلْق منّی نعمْ و ابی و اُمّی و منْ کان لهُ کدّی و سعْيی فانْ لمْ ترْحمْنی فمنْ يرْحمُنی و منْ يُونسُ فی الْقبْر وحْشتی و منْ يُنْطقُ لسانی اذا خلوْتُ بعملی و سائلْتنی عمّا انْت اعْلمُ به منّی فانْ قُلْتُ نعمْ فايْن الْمهْربُ منْ عدْلک و انْ قُلْتُ لمْ افْعلْ قُلْت المْ اکن الشّاهد عليْک فعفْوُک عفْوُک يا موْلای قبْل سرابيل الْقطران عفْوُک عفْوُک يا موْلای قبْل جهنّم والنّيران عفْوُک عفْوُک يا موْلای قبْل انْ تُغلّ الْأيْدی الی الْأعْناق يا ارْحم الرّاحمين و خيْر الْغافرين».

ای موجودی که در هر مکانی موجودی، من با تو مناجات می کنم شايد صدای مرا بشنوی، جرمم بزرگ است و حياء من کم است.

آقای من، آی مولای من، کدام حالتم را يادآور شوم و کدام را فراموش کنم، اگر مرگ و عذاب بعد از آن هم نبود همين سرگردانی مرا کفايت می کرد تا چه رسد که بعد از مرگ اين بدبختيها بزرگتر و عظيم تر خواهد بود.

آقای من، آی مولای من، تا کی و تا چقدر بگويم: تو می توانی مرا پشت سر هم سرزنش کنی ولی نزد من نه راستی و نه درستی و نه وفائی بيابی. پس پناه و ای پناه از هوای نفسی که بر من غلبه کرده. و از دشمنی که مثل سگ به من حمله ور گرديده. و از دنيائی که خود را برای من زينت کرده. و از نفس امّاره بالسّوئی که فقط مگر خدا رحم کند و مرا از شرّش نجات دهد.

آقای من، آی مولای من، اگر به مثل منی مهربانی و ترحّم نموده ای. به من هم مهربانی و ترحّم کن. و اگر مثل منی را قبول کرده ای مرا هم قبول کن. ای خدائی که ساحران را قبول کردی^{^[307]} مرا هم قبول کن. ای خدائی که جز خوبی از تو چيزی نمی شناسم. ای خدائی که صبح و شام مرا غذا داده ای، در وقتی که تنها به خدمتت مشرّف می شوم و چشم به تو دوخته ام. اعمال بدم مثل قلاّده به گردنم افتاده. همه مردم از من دوری می کنند. بله حتّی پدر و مادر و کسانی که من برای راحتی آنها امروز زحمت می کشم و سعی می کنم، آنها هم دوری می کنند. در آن روز اگر تو به من رحم نکنی پس چه کسی به من رحم خواهد کرد؟ چه کسی در قبر مونس من از وحشتم خواهد بود؟ چه کسی زبان مرا گويا خواهد نمود وقتی که من با عملم تنها بمانم و تو از من سؤال کنی آنچه را که از من بهتر می دانی؟ من در آنجا اگر بگويم: بله اين کارهای گناه را انجام داده ام. آن وقت چگونه از عدالت تو می توانم فرار کنم. و اگر بگويم نه من اين کارها را نکرده ام تو می گوئی: مگر من بر اعمالت گواه نبوده ام؟

پس تنها راه نجات من، ای مولای من، عفو تو است، عفو تو قبل از آنکه من بميرم، عفو تو، عفو تو است ای مولای من قبل از جهنّم و آتش، عفو تو است، عفو تو ای مولای من، قبل از آنکه دستها به گردنها غل شود، ای مهربانترين مهربانها و ای بهترين آمرزندگان.

پس از آنکه دعای عفو را خوانديم و عفو الهی را بدست آورديم می توانيم بسوی کمالات حرکت کنيم و ياری خدای تعالی را بدست بياوريم و شاکر نعمتهای پروردگار گرديم. آنچنان که بنی اسرائيل پس از اين عفو، نعمتهای الهی را شکر کردند و خدای تعالی هم باز به آنها ابراز لطف فرمود.

«آيه 53 سوره بقره»

و اذْ اتيْنا مُوسی الْکتاب^{^[308]}^{^[309]} والْفُرْقان لعلّکمْ تهْتدُون (53)^{^[310]}

«ترجمه آيه 53 سوره بقره»

و به ياد بياوريد وقتی را که به موسی کتاب و چيزی که مايه تشخيص حقيقت بود برای رستگاری شما داديم. شايد شما هدايت شويد. (53)

«توضيح آيه 53 سوره بقره»

«کتاب تورات راهنمای بشر بود»

يکی از بزرگترين وسائل هدايت هر قوم و جمعيّتی کتاب الهی است که در مرحله اوّل مردم را راهنمائی می کند و سپس آنها را بر محور صحيحی اداره می نمايد.

کتاب تورات با آن خصوصيّاتی که درباره اش گفته شده از بزرگترين کتابهای آسمانی بوده و هادی بشر قبل از کتاب انجيل بوده است. اين کتاب با عظمت را خدای تعالی بوسيله حضرت موسی عليه السلام نازل فرمود.

عبارات کتاب تورات و الفاظ و ترکيب حروف آن با تعيين خدای تعالی نبود. يعنی در حقيقت تورات همان معانی و حقايقی بودند که اگر کسی آنها را می فهميد می توانست با هر لفظی آنها را بيان کند و اگر کتاب تورات به هر زبانی ترجمه می شد و با هر عبارتی ادا می شد فرقی نمی کرد. به خلاف قرآن که هم ترکيب حروف و الفاظش به زبان عربی با همان خصوصياتی که هست و هم حقايق و معانيش قرآن است و ترجمه و توضيح و تفسير قرآن اگر چه توانسته باشد همه حقايق قرآن را بيان کند ولی به عربی نباشد و همان کلمات و الفاظ نيامده باشد، قرآن محسوب نمی شود. مثلاً دست بی وضو می توان به اين نوشته ها زد ولی خود قرآن را با آن الفاظ و کلمات مخصوص که در آن هست و به عربی است نمی شود بی وضو مسّ کرد.

بنابراين کتاب تورات که تعاليم عقائد حقّه و معارف صحيحه را عهده دار بود. و مطالب حقّ را از باطل جدا می کرد و راهنمای بنی اسرائيل بود. و آنها را به حيات طيّبه و تهذيب نفس هدايت می کرد، خدای تعالی بوسيله حضرت موسی به مردم بنی اسرائيل عطا فرمود. شايد آنها به آن عمل کنند و هدايت شوند که اگر اين کار را می کردند امروز با مسلمانها وحدت داشتند و آنها هم مسلمان بودند.

«يکی از اهداف بزرگ الهی وحدت بوده است»

ترديدی نيست که يکی از اهداف بزرگ پروردگار از فرستادن پيامبران و نازل نمودن کتابهای آسمانی ايجاد وحدت و هماهنگی بين مردم دنيا بوده است. مردم اگر با هم محبّت و صميميّت پيدا کنند و همديگر را دوست داشته باشند و در راه يکديگر ايثار نموده و گذشت داشته باشند و عدل و داد در بين آنها بوجود آيد و بين حقّ و باطل فرق بگذارند و دل و روح خود را برای کسب کمالات و صفات رحمانی آماده کنند، هدف انبياء عليهم السلام و کتب آسمانی عملی شده است.

و چون انسان دارای اختيار است. پروردگار متعال نازل کردن تورات را علّت تامّه برای هدايت بشر ندانسته بلکه هدايت را منوط به انتخاب خود انسان قرار داده و با کلمه «لعلّکم تهتدون» يعنی شايد شما هدايت شويد، اين معنی را صريحا بيان فرموده است. (53)

«آيه 54 سوره بقره»

و اذْ قال مُوسی لقومـه يا قوْم^{^[311]} انّکمْ ظلمْتُمْ انْفُسکمْ باتخاذکمُ^{^[312]} الْعجْل فتُوبُـوا الی بارئکمْ فاقْتُلُـوا^{^[313]}^{^[314]} انْفُسکمْ ذلکمْ خيْرٌ لّکمْ عنْد^{^[315]} بارئکمْ فتاب عليْکمْ انّهُ هُو التّوّابُ الرّحيمُ (54)

«ترجمه آيه 54 سوره بقره»

و به ياد بياوريد زمانی را که موسی به قومش گفت: ای قوم، شما به خاطر اينکه گوساله را برای پرستيدن انتخاب کرده ايد به خود ظلم نموده ايد. پس توبه کنيد و به سوی پروردگارتان برگرديد. و خود را بکشيد، اين کار برای شما نزد پروردگارتان بهتر است، پس خدا توبه شما را پذيرفت زيرا او توبه پذير و مهربان است. (54)

«توضيح آيه 54 سوره بقره»

«بازگشت بسوی خدا»

انسان هميشه در پی راهی است که خود را از مهالک نجات دهد. و اگر کار بدی کرده باشد می خواهد خود را از آن تبرئه کند. و بيشتر منتظر است که شخص مسئولی اين اطمينان را به او بدهد که او از آن مهالک نجات خواهد يافت. و از گناه تبرئه خواهد شد. مثلاً يک زندانی هميشه انتظار دارد که راهی برای نجات او از زندان و يا تبرئه او از جنايت، پيدا شود و مايل است مسئولين و مجريان قانون راهی برای توبه او معرّفی کنند و او را از آن جنايت برهانند.

لذا روزی که حضرت موسی به بنی اسرائيل فرمود: «توبوا الی بارئکم» و راه توبه را به روی آنان باز کرد بهترين خوشحالی را برای آنها آورده بود.

توبه به معنی بازگشت از اشتباهات، خطاها، گناهان و انحرافات است. انسان وقتی توبه کرد و متوجّه شد که توبه اش قبول شده حالت سبکی و راحتی عجيبی در خود احساس می کند.

توبه آغاز حرکت به سوی خدا است. توبه شروع مراحل تزکيه نفس و کمالات روحی است. هر انسانی که از مادر متولّد می شود تا زمانی که بالغ می گردد به خاطر آنکه معرفت به خدا و ايمان کاملی نسبت به او ندارد، افکارش در اطراف چيزهای کوچک دور می زند و محبّت به آنها پيدا می کند و طبعا حسادتها و بخلها و محبّتهای بيجا در او بوجود می آيد و به آنها فکر می کند و خلاصه صفات رذيله در او جمع می شود و چيزی مانع و دافع برای او از آن صفات و امراض نمی گردد.

لذا همه انسانها در اوّل بلوغ بايد خود را از صفات رذيله تزکيه و پاک کنند و اوّلين مرحله تزکيه نفس توبه است. بوسيله توبه تا حدّی ميل به گناه کاهش پيدا می کند. بوسيله توبه انسان به چيزهای اساسی و راه خدا و حرکت به سوی او فکر می کند. و بالأخره بوسيله توبه خطاهای گذشته را جبران کرده و خود را از زير بار گناه می رهاند.

«دستورات مرحله توبه»

دستوراتی که برای مرحله توبه ممکن است تصويب شود مختلف است. گاهی بعضی از افراد هستند که بعد از بلوغ هنوز هيچ گناه و يا خطائی نکرده اند. يعنی روز اوّل بلوغ آنها است و می خواهند به سوی لقاء پروردگارشان حرکت کنند. اينها کارشان بسيار آسان است و توبه را به معنی آغاز حرکت و شروع به سير الی اللّه انجام خواهند داد و فقط بايد آنها تصميم بگيرند که به هيچ وجه خطائی، گناهی، انحرافی انجام ندهند. امّا گاهی افرادی هستند که به خود يا به ديگری ظالم کرده اند و مدّتی از زندگی خود را به گناه و معصيت و انحراف گذرانده اند. اينها در صورتی توبه شان قبول است که بتوانند آن اشتباهات را جبران کنند. مثلاً اگر کسی در مسافرتی بايد رو به مشرق برود امّا اشتباها يا عمدا به سوی مغرب حرکت کرده و مدّتی راه را پيموده، حالا اگر بخواهد به طرف مشرق برگردد اوّل بايد پشت به مغرب کند و گذشته را جبران نمايد و راه قبلی را برگردد و سپس به طرف مشرق راه را ادامه دهد.

و گاهی کسی که می خواهد توبه کند جنايات بزرگی مانند شرک و قتل و غارت و کارهائی از اين قبيل کرده و ممکن نيست به اين آسانی بتواند موفّق به توبه شود. اين شخص توبه اش با سائرين فرق می کند. و بالأخره هر جمعيّتی و بلکه هر فردی به خاطر مختلف بودن خطاهايشان توبه شان با ديگران فرق می کند. در اينجا که آغاز سير و سلوک است حتما بايد انسان استاد داشته باشد، تا بتواند بدون صرف وقت به توبه واقعی دست يابد و اثرات و فوائد توبه را احساس نمايد.

حضرت موسی که از طرفی فرستاده الهی برای هدايت مردم بود و از طرف ديگر استاد اخلاق و استاد تزکيه نفس برای آنها بود، برای قبولی توبه آنها به خاطر پرستيدن گوساله که بالاترين خطا و گناه را مرتکب شده بودند، دستور داد که يکديگر را بکشند و مدّتی ناامنی که بدترين و بالاترين فشار را بر انسان وارد می کند، در بين آنها وجود داشته باشد.

آری فشار ناامنی و احتمال آنکه هر کس قويتر است بتواند ضعيف تر را بکشد و يا ضعيف بتواند در کمين بايستد و قوی را از پا درآورد و بالأخره هرج و مرج و ناامنی در هر کجا که بوجود آيد جان آن مردم را به لب می رساند و چون گناه و خطای آنها دسته جمعی بود، مؤاخذه و توبه هم بايد فراگير و دسته جمعی باشد. اين به خاطر آنکه ارزش امنيّت را بدانند و از اين گونه کارهای انحرافی برای هميشه توبه کنند، بود.

مقام معظّم رهبری که حضرت موسی در آن زمان عهده دارش بود ايجاب می کرد که انحراف آنها را متذکر شود. راه توبه را به آنها نشان دهد و قاطعيّت داشته باشد و اهميّت امنيّت و نظم جامعه را برای آنها مشخّص کند و با مشکل ترين تنبيهات نگذارد اين خطاها تکرار شود.

«گناه، ظلم به نفس خود است»

بدون ترديد انسان هر گناه و خطائی که بکند در حقيقت به خودش ظلم کرده و خود را به ضرر انداخته است. زيرا گناهان به دو قسمت تقسيم می شوند: يکی گناهانی که مستقيما با پروردگار سروکار دارد و به ديگران از افراد بشر کاری ندارد، مانند ميگساری و زنا و غيره.

قسم دوّم آنکه گناه مانند ظلم به غير و يا ضايع کردن حقوق ديگران است. در اين صورت گناه کننده فکر می کند که به خودش ظلم نکرده بلکه به ديگران ظلم کرده است. شايد اين فکر در صورتی درست باشد که حاکم عادلی مانند پروردگار در کمين انسان نباشد. والاّ بين گناهان فردی و اجتماعی فرقی نيست همه اينها حساب دارد و روزی انسان جزای اعمالش را می بيند. پس همه گناهان ظلم به نفس است و حتّی اگر انسان به پروردگار به خاطر شريک قرار دادن برای او به او توهين کند به خود ظلم کرده و خود را از کمالات نفسانی و لقاء پروردگار که آرزوی اولياء خدا است محروم نموده است.

«خودکشی»

خودکشی و انتحار در شرع مقدّس اسلام حرام است. زيرا اين عمل نشانه ضعف و ناتوانی در مقابل فشارهای دنيا است. انسان بايد در مقابل حوادث دنيا مانند کوه محکم ايستادگی کند و از خود ضعف نشان ندهد.

لذا نظر بعضی از مفسّرين که گفته اند منظور از «فاقتلوا انفسکم» يعنی خود را بکشيد، ممکن است اشتباه باشد.

در کتب تفسير روايت شده:

حضرت موسی پس از آنکه ديد قومش گوساله پرستيدند، به آنها دستور داد که دو صف شوند و غسل توبه کنند و کفن بپوشند و به هارون برادرش دستور داد که با دوازده هزار نفر از کسانی که گوساله را نپرستيده بودند و دارای شمشيرها و نيزه های تيز بودند به آنهائی که گوساله را پرستيده بودند حمله کنند و آنها را بکشند. آنها مشغول جنگ شدند و همديگر را می کشتند و حضرت موسی و هارون در گوشه ای ايستاده بودند و دعا می کردند. آنها تضرّع و زاری می نمودند که خدای تعالی بلا را از آنها دور کند و توبه شان را قبول نمايد. خدای تعالی بوسيله وحی دستور آتش بس فرمود و توبه آنها را قبول نمود، زيرا او بسيار توبه پذير و مهربان است.

«آيات 55 و 56 سوره بقره»

و اذْ قُلْتُمْ يا مُوسی لنْ نُّؤْمن لک حتّی نری اللّه جهْرةً فاخذتْکمُ^{^[316]}^{^[317]} الصّاعقةُ و انْتُمْ تنْظُرُون (55) ثُمّ^{^[318]} بعثْناکمْ مّنْ بعْد موْتکمْ لعلّکمْ^{^[319]} تشْکرُون (56)

«ترجمه آيات 55 و 56 سوره بقره»

و به ياد بياوريد زمانی را که گفتيد: ای موسی! ما هرگز به تو ايمان نخواهيم آورد مگر آنکه خدا را علنی ببينيم، در آن وقت صاعقه ای شما را گرفت، در حالی که شما نگاه می کرديد. (55)

سپس ما شما را بعد از آنکه ميرانده بوديم زنده کرديم شايد تشکر کنيد. (56)

«توضيح آيات 55 و 56 سوره بقره»

«تقاضای ديدن خدا»

حضرت موسی هفتاد نفر از قومش را انتخاب کرد و آنها را با خود به طور سينا برد تا از جريان مکالمه اش با خدا و گرفتن الواح، آنها را مطّلع نمايند و بعد آنها نزد سائرين شهادت بدهند تا ديگران او را تکذيب نکنند. امّا بنی اسرائيل چون مدّت يک قرن تحت سيطره قوم بت پرست در مصر بودند و با بت پرستی خوی گرفته بودند و پرستش خدای غير قابل رؤيت با چشم سر برای آنها مشکل بود، گاهی هوای بت پرستی به سرشان می زد. لذا مکرّر به بت پرستی باز می گشتند و گاهی حتّی از حضرت موسی می خواستند که او برای آنها خدائی بسازد که آنها او را ببينند و او را بپرستند. چنان که پس از عبور از دريا و ديدن آن معجزات واضح، وقتی از محلّ جمعيّت بت پرست در کنار ساحل دريا عبور کردند و آنها را ديدند که بت می پرستند به حضرت موسی گفتند: تو هم خدائی که ديده شود برای ما بساز تا آن را عبادت کنيم.

در ميقات کوه طور آنها وقتی از مکالمه خدا با حضرت موسی مطّلع شدند، باز خوی بت پرستی و ديدن خدا به نظرشان آمد و از حضرت موسی خواستند تا خدا را به آنها نشان دهد و بسيار اصرار کردند و هر چه حضرت موسی خواست با بحث و گفتگو به آنها بفهماند که خدای تعالی مجرّد از همه علائق است و ديده نمی شود، نشد، بلکه آنها به اصرارشان افزودند تا آنکه حضرت موسی به خدای تعالی عرضه داشت: خدايا خودت را به من نشان ده تا تو را ببينم. پروردگار متعال فرمود: هرگز مرا نخواهی ديد ولی به طرف کوه طور نگاه کن. اگر آن به جای خود باقی ماند ممکن است مرا ببينی. خدای تعالی اظهار قدرتی به کوه کرد و به آن تجلّی نمود موسی ديد کوه از هم پاشيد، موسی از ترس غش کرد و روی زمين افتاد. خدای تعالی به او رحم کرد و او را مورد لطف خود قرار داد.

حضرت موسی تسبيح کنان از جا برخاست ولی ديد جمعی از بنی اسرائيل که همراه او بودند می لرزند و کم کم يک يک آنها افتادند و مردند. حضرت موسی به گريه و زاری افتاد و عرض کرد: خدايا اگر بنی اسرائيل مرا متّهم به کشتار اين جمع بکنند، من چه بگويم؟ خدای تعالی بر اثر تضرّع حضرت موسی آنها را زنده کرد و حضرت موسی الواح را گرفت و به طرف قومش رفت ولی وقتی در ميان آنها قرار گرفت ديد آنها گوساله پرست شده اند.

«همه چيز را با حواس ظاهری نسنجيد»

بنی اسرائيل به مانند همه مردم بسيار تحت تأثير حواس ظاهری خود بودند. آنها می خواستند حتّی خدای تعالی را که خالق همه اشياء است، مانند سائر اشياء ببينند و با حواس ظاهری خود، او را حس کنند. آنها مانند افراد کوتاه نظری که غير از آنچه را که می بينند قبول ندارند، بودند. و لذا می گفتند: ما به خدای تو ايمان نمی آوريم مگر آنکه خدا را به وضوح با همين چشممان ببينيم!

خدای تعالی از نقل اين مطلب می خواهد بفرمايد که بدترين انسان و کوتاه فکرترين بشر آن انسانی است که همه چيز را حتّی خدای با آن عظمت را بخواهد با حواس ظاهری خود درک کند. عقلش را به کار نيندازد و از فکرش استفاده نکند.

«بنی اسرائيل» مشکلشان اين بود که فکر نمی کردند و عقلشان را به کار نمی انداختند. آنها با آن همه معجزه ای که از خدا و حضرت موسی ديده بودند، نمی خواستند به حقيقت غيب الغيوب و آن نيروی دانا و توانائی که موجوديّت و خلقت همه چيز در دست او است، فکر کنند و مايل بودند همه را با محدوده اطراف خود مقايسه نمايند و چيزی را که نمونه اش را نديده اند قبول نکنند و حال آنکه هر چه هست در پشت پرده غيب است و ايمان به غيب چون جنبه علمی دارد، چون از عقل و فکر انسان بر می خيزد پر ارزشتر از ايمان به ديدنيها است. اگر شما نيروی جاذبه را که ديده نمی شود کشف کرده بوديد، فيلسوف و دانشمند محسوب می شديد. ولی اگر در ميان خانه خود فرش و يا سائر وسائل منزل را ديديد کاری نکرده ايد.

و بالأخره اين درخواست که از لجاجت و کفر و کوتاه فکری آنها برخواسته بود آن قدر خدای تعالی را به غضب درآورده بود که بر آنها «صاعقه» فرستاد و آنها را کشت. آنها با چشم خود می ديدند که صاعقه و مرگ ناگهانی بوسيله آتش آسمانی فرد فرد آنها را می گيرد و می سوزاند.

«رجعت و برگشت به دنيا»

يکی از مسائل مهمّی که همه اديان جهان به طور اجمال به آن معتقدند، رجعت و برگشت به اين دنيا قبل از قيامت است. زيرا رجعت به معنی برگشتن انسان بعد از مرگ به هر عنوان که باشد به بدن قبلی ولو چند روزی طول بکشد قبل از آنکه در معاد برگردد، می باشد.

اين موضوع در عالم مکرّر اتّفاق افتاده و حتّی کتابهائی درباره کسانی که مرگ را تجربه کرده اند، نوشته اند که يک موردش مربوط به آيه 56 سوره بقره است.

بنی اسرائيل بعد از آنکه تقاضای جاهلانه خود را از حضرت موسی کردند و صاعقه آنها را کشت، خدای تعالی آنها را زنده کرد. پس اجمالاً رجعت وجود دارد و يهود و نصاری نيز طبق آنچه در تورات و انجيل آمده به آن معتقدند.

مذهب شيعه معتقد است که پيشوايان دين برای در دست گرفتن زمام امور بشريّت بعد از انقلاب جهانی حضرت بقيّه اللّه (روحی فداه) رجعت می کنند و حافظ حکومت واحد جهانی تا روز قيامت هستند.

و احتمال دارد جمع زيادی از مردم که در دنيا به خاطر مسأله ای و يا مصلحتی لازم بوده بيشتر باشند و بايد برگردند و به آنچه در زندگی اوّل به آن نرسيده اند برسند، رجعت داشته باشند.

«آيه 57 سوره بقره»

و ظلّلْنا عليْکمُ الْغمـام وانْزلْنا^{^[320]}^{^[321]} عليْکمُ الْـمنّ و السّلْوی کلُوا منْ^{^[322]} طيبات مـا رزقْناکمْ و مـا ظلمُونا^{^[323]} ولکنْ کانُـوا انْفُسهُمْ يظْلمُون (57)

«ترجمه آيه 57 سوره بقره»

و نيز ابر را فرمان داديم تا در ميان آفتاب سوزان بر سر شما سايه بيندازد و نازل نموديم بر شما منّ و سلوی را و گفتيم از روزيهای پاکی که به شما داده ايم، بخوريد. آنها به ما ظلم نکردند بلکه به خودشان ظلم نمودند. (57)

«توضيح آيه 57 سوره بقره»

«پيروی از نفس امّاره بالسّوء»

بدون ترديد انسان تا وقتی هوای نفس دارد نمی تواند صد درصد همه کارهايش را صحيح انجام دهد. زيرا هوای نفس، انسان را خودسر و زمام گسيخته تربيت می کند و چون نفس امّاره بالسّوء بسيار انسان را به بدی و راحت طلبی امر می کند، طبعا کم کم انسان يکپارچه راحت طلب شده و امراض روحيش زياد می شود و ندانسته به خود ظلم می کند.

آيا اگر کسی خود را از رذائل پاک کرده باشد. و مهربانی خدای تعالی را ببيند، ممکن است به چيزی غير از خدا فکر کند و لقاء او را نخواسته باشد؟ اينکه «بنی اسرائيل» به الطاف الهی توجّه نمی کردند با آنکه خدای تعالی به آنها بلکه به همه مردم با کمال محبّت رفتار می کرده و می کند، آيا چيزی جز رذائل اخلاقی سبب اين ناشکری بوده و آيا چيزی جز عدم تزکيه نفس مانع توجّه آنها به خدای تعالی می گرديده؟

در اينجا از باب نمونه خدای تعالی محبّتهای خود را به «بنی اسرائيل» ذکر می کند و در مقابل، بی توجّهی آنها را در اثر عدم تهذيب نفس و ظلم آنها را به نفس خود يادآور می شود و اين چنين محبّتهای خود را متذکر می گردد:

«ای بنی اسرائيل، برای آنکه آفتاب شما را اذيّت نکند، ابرهای گسترده را وادار کرديم که بر سر شما سايه بيندازند تا در بيابان و در جاهای ديگر تابش آفتاب شما را ناراحت نکند». اين کمال محبّت يک دوست است به محبوبش که برای او سايبان درست کند که او از آفتاب اذيّت نشود.

ديگر آنکه «قارچ» و يا «شيرينی» و چيزهائی از اين قبيل و «مرغ بريان» و يا مرغی که خوردنش بهترين لذّت را دارد برای آنها نازل می شد و به آنها مانند ميزبان مهربانی می فرمود: «بخوريد از اين غذاهای پاک و پاکيزه که ما آنها را برای شما خلق نموده و رزق شما قرار داده ايم.

امّا آنها به خاطر کفرانشان، به خاطر نداشتن کمالات و وجود رذائل اخلاقی شان، اگر چه به ما ظلم نکردند زيرا به ما ضرری نمی زنند، ولی به خود ظلم کردند و خود را از کمالات و معنويات دور نمودند». (57)

از حضرت امام صادق عليه السلام نقل شده که فرمود: در بين الطلوعين منّ و سلوی که غذای روزانه بنی اسرائيل بود بر آنها نازل می شد و اگر کسی از آنها خواب بود نمی توانست روزی خود را دريافت کند. از اين جهت است که گفته اند خواب بين طلوع فجر و طلوع خورشيد کراهت دارد.

«آيات 58 و 59 سوره بقره»

و اذْ قُلْنا ادْخُلُوا هذه الْقرْية^{^[324]}^{^[325]} فکلُوا منْها حيْثُ شئْتُمْ رغدًا^{^[326]} وادْخُلُوا الْباب سُجّدًا و قُولُوا حطّةٌ^{^[327]} نّغْفرْ لکمْ خطاياکمْ و سنزيدُ^{^[328]}^{^[329]} الْـمُحْسنين (58) فبدّل الّذين ظلمُوا^{^[330]} قوْلاً غيْر الّذی قيل لهُمْ فانْزلْنا علی الّذين ظلمُوا رجْزًا مّن السّـمـاء بما^{^[331]} کانُوا يفْسُقُون (59)^{^[332]}

«ترجمه آيات 58 و 59 سوره بقره»

و به ياد بياوريد زمانی را که به شما گفتيم داخل اين قريه شويد و از خوردنيهای آن هر چه می خواهيد بدون زحمت بخوريد و داخل «در» در حال سجده شويد و بگوئيد: «حطة» تا ما گناهان شما را ببخشيم و به نيکوکاران محبّت بيشتری خواهيم نمود. (58)

ولی افراد ظالم اين کلام را به جمله ای که به آنها گفته نشده بود تبديل کردند، پس بر ظالمين در مقابل اين عمل زشتشان عذابی از آسمان نازل نموديم، به خاطر اينکه اينها فاسق بودند. (59)

«توضيح آيات 58 و 59 سوره بقره»

«اجازه ورود به بيت المقدّس»

يکی از محبّتهای پروردگار به بنی اسرائيل اين بود که به آنها اجازه داده شد از اراضی بيت المقدّس و شامات استفاده کنند و از خوراکيهای آن هر چه می خواهند بخورند، نهايت نبايد با کبر و غرور وارد شوند. بلکه بايد در حال خضوع و خشوع کامل که نمودار آن «سجده» است، وارد گردند و بگويند: «حطّة» يعنی اقرار به گناه خود بکنند و بگويند: (حطة) يعنی خدايا گناهان ما را بريز و ما را بيامرز و يا بگويند: «لااله الاّ اللّه» تا خدای تعالی خطاهای آنها را ببخشد. و ضمنا برای نيکوکاران لطف و عنايتش را بيشتر می کند و به اين وسيله کبر و نخوت و غرورشان که بدتر از هر مرض روحی است را از بين می برد و يا آنها را کاهش می دهد. (58)

امّا باز هم در مقابل اين محبّت يک عدّه که در اثر داشتن صفات شيطانی و رذائل اخلاقی نمی توانستند در راه راست و صراط مستقيم حرکت کنند، سخن را عوض کردند و آنچه به آنها گفته شده بود، نگفتند و بلکه خدا و مردم مؤمن را استهزاء و مسخره کردند و بجای کلمه «حطّة» گفتند: «حنطة» يعنی ما اهل شکم و نان و خوراکيم و به غفران الهی کاری نداريم و حتّی سجده نکردند و نشسته وارد اراضی بيت المقدّس شدند.

خدای تعالی هم بر اين عدّه از ستمکاران عذابی از آسمان نازل فرمود زيرا آنها فاسق بودند. (59)

از اين قضيّه انسان بايد عبرت بگيرد و بداند که با خدای تعالی نبايد لجبازی کند و اوامر او را به مسخره بگيرد. زيرا خدای تعالی با همه محبّتی که به بندگانش دارد اگر در مقام غضب قرار گيرد، بدترين عقوبتها را خواهد داشت.

«آيه 60 سوره بقره»

واذ اسْتسْقی مُوسی لقوْمـه فقُلْنا^{^[333]}^{^[334]} اضْربْ بعصاک الْحجر فانْفجرتْ^{^[335]}^{^[336]} منْهُ اثْنتا عشْرة عيْنًا قدْ علم کلُّ^{^[337]} اُناسٍ مّشْربهُمْ کلُوا و اشْربُوا منْ^{^[338]} رّزْق اللّـه ولا تعْثوْا فی الاْرْض^{^[339]} مُفْسدين )60(

«ترجمه آيه 60 سوره بقره»

و نيز به ياد بياوريد زمانی را که موسی برای قومش طلب آب نمود، ما به او گفتيم که عصايت را به سنگ بزن. وقتی او اين کار را کرد، دوازده چشمه از آن سنگ بيرون آمد. هر کدام از دوازده فرقه قومش دانستند از کجا بايد آب بنوشند.

بخوريد و بياشاميد از رزقی که خدا به شما داده ولی در زمين کار بد و فساد نکنيد. (60)

«توضيح آيه 60 سوره بقره»

«حضرت موسی و طلب آب»

بنی اسرائيل در بيابان «تيه» يعنی قبل از آنکه به اراضی مقدّسه وارد شوند، آنچنان به بی آبی گرفتار گرديدند که نزديک بود جانشان به لب آيد، همه ضجّه می زدند، همه گريه می کردند و می گفتند: از تشنگی هلاک خواهيم شد. حضرت موسی به در خانه خدا رفت و دست به دعا برداشت و گفت:

«الهی بحقّ محمّد سيّدالانبياء و بحقّ عليّ سيّدالاوصياء و بحقّ فاطمة سيّدة النّساء و بحقّ الحسن سيّدالاولياء و بحقّ الحسين افضل الشّهداء و بحقّ عترتهم و خلفائهم سادة الازکياء لما سقيت اوليائک هؤلاء».

يعنی خدايا به حقّ محمّد سرور و آقای پيامبران و به حقّ علی بن ابيطالب آقا و سرور اوصياء و به حقّ فاطمه سرور و خانم زنهای عالم و به حقّ حضرت امام حسن سيّد اولياء خدا و به حقّ حضرت امام حسين برترين شهداء و به حقّ عترت اينها و جانشينان اينها که آقايان تزکيه شدگان اند که اين اوليائت را آب بدهی تا رفع تشنگی کنند.

خدای تعالی به حضرت موسی وحی فرمود: با عصايت به اين سنگ بزن تا از آن دوازده چشمه جاری شود تا اولاد يعقوب (که دوازده نژاد از دوازده پسران يعقوب بودند) هر کدام به يک چشمه روآورند و هر دسته ای از آن انسانها بدانند که از کجا بايد آب را بردارند و با هم اختلاف نکنند و از رزق خدا بخورند و بياشامند و کارهای مفسدانه و متکبّرانه نکنند. (60)

«سه سنگ مخصوص»

سه سنگ مخصوص در زمانهای قبل بوده به نام «حجرالاسود» و سنگ «مقام ابراهيم» و «سنگ بنی اسرائيل» که اين سه سنگ از بهشت به زمين آمده و دو سنگ آن که حجرالاسود و سنگ مقام ابراهيم باشند در اسلام حفظ شده، زيرا متعلّق به مردم مسلمان بوده و چون دين اسلام بايد باقی باشد، اين دو سنگ هم در مسجدالحرام محفوظ مانده است ولی سنگ بنی اسرائيل که از آن دوازده چشمه جاری شد يا باقی نمانده و يا ناپديد گرديده است امّا در کتاب کافی و کتاب اکمال الدين از امام صادق عليه السلام نقل شده:

وقتی حضرت مهدی عليه السلام ظاهر شوند منادی ايشان در ميان لشکريان فرياد می زند: کسی غذا و آب بر ندارد و خود را زحمت ندهد. زيرا با آن حضرت سنگ بنی اسرائيل که مربع است و بر شتری حمل می شود و به منزلگاهی نمی رسد جز آنکه آب گوارائی از آن جاری می گردد که هر کس از آن بخورد و گرسنه باشد سير می شود و اگر تشنه باشد سيراب می گردد. حتّی حيوانات آنها هم همين استفاده را از آن آب می کنند.^{^[340]}

«آيه 61 سوره بقره»

و اذْ قُلْتُمْ يا مُوسی لنْ نّصْبر علی^{^[341]} طعامٍ واحدٍ فادْعُ لنا ربّک يُخْرجْ لنا^{^[342]} ممّا تُنْبتُ الاْرْضُ منْ بقْلها و قثّائها^{^[343]}^{^[344]} و فُومها و عدسها و بصلها قال^{^[345]}^{^[346]}^{^[347]} اتسْتبْدلُون الّذی هُو ادْنی بالّذی هُو خيْرٌ اهْبطُوا مصْرًا فإنّ لکمْ مّا^{^[348]} سئلْتُمْ و ضُربتْ عليْهمُ الذلّةُ و^{^[349]} الْـمسْکنةُ وباءُو بغضبٍ من^{^[350]}^{^[351]} اللّـه ذلک بانّهُمْ کانُوايکفُرُون بايات اللّـه ويقْتُلُون النّبيّين بغيْر الْحق ذلک بمـا عصوْا وّ کانُوا^{^[352]} يعْتدُون (61)^{^[353]}

«ترجمه آيه 61 سوره بقره»

و به ياد بياوريد زمانی را که گفتيد: ای موسی ما هرگز نمی توانيم بر يک نوع غذا صبر کنيم. از خدا بخواه که پروردگارت گياهانی برای ما از آنچه در زمين می رويد بيرون بياورد از قبيل، سبزيجات زمين، خيار زمين، سير زمين، عدس و پياز زمين.

موسی گفت: آيا شما غذای پست تری را به جای غذای بهتر تبديل می کنيد، فرود آئيد به شهر مصر زيرا در آن برای شما آنچه را که می خواستيد خواهد بود.

و برای آنها ذلّت و عدم موفّقيّت زده شده است و دوباره به غضب پروردگار مبتلا شدند. اين به خاطر آن بود که به آيات پروردگار کفر می ورزيدند و بدون حقّی انبياء را می کشتند. اين به خاطر آن بود که معصيتکار و متجاوز بودند. (61)

«توضيح آيه 61 سوره بقره»

«چرا دوازده چشمه جاری شد؟»

بين بنی اسرائيل اختلاف بود. آنها مايل بودند که در همه چيز مستقل باشند. دوازده نژادی که از بنی اسرائيل به عنوان «اسباط» معروف بودند با آنکه همه با هم پسر عمو بودند ولی دوست نداشتند استقلال خود را از دست بدهند و ممکن بود که اگر از سنگ معهود تنها يک چشمه يا چند چشمه آب جاری شود، اختلافشان بالا بگيرد. لذا پروردگار متعال دوازده چشمه به نام دوازده سبط که هر کدام از اين اسباط می دانستند که چشمه خاصّ خودشان کدام است، جاری فرمود تا اختلاف بيشتری در بين آنها بوجود نيايد. راستی چرا بايد انسانها با هم اتّحاد و يگانگی نداشته باشند چرا بايد رذائل اخلاقی آنها به قدری بالا بگيرد که خدای تعالی مانند مربّی اطفال ظرف آنها را از هم جدا کند تا با هم دعوا نکنند. آيا تنها بنی اسرائيل بودند که اين چنين بودند يا اگر کسانی که تزکيه نفس نکرده اند به اين وضع مبتلا شوند، آنها هم همين گونه اند. آری تزکيه نفس که خدای تعالی در قرآن آن قدر به آن اهميّت داده که پس از يازده قسم فرموده: «حتما رستگاری مال کسانی است که نفس خود را تزکيه کنند»، موجب می شود که انسان حتّی در مقابل برادران دينی خود ايثار داشته باشد، از منافع خود در مقابل ديگران صرفنظر کند، صفا و صميميّت فوق العاده ای در مقابل آنها ابراز کند و هميشه ديگران و منافع آنها را بر خود و منافع خود ترجيح دهد و اگر بنی اسرائيل هم تزکيه نفس کرده بودند لااقل پسرعموها را بر خود ترجيح می دادند و همه از يک چشمه آب می خوردند و هيچگونه دعوا و نزاعی با يکديگر نمی داشتند. آنچنان که همين سنگ با حضرت ولی عصر عليه السلام در وقت ظهورشان خواهد بود و اصحابشان از آب آن استفاده می کنند بدون آنکه هر چشمه ای به گروهی اختصاص داشته باشد، همه با صفا و صميميّت خاصّی در کنار يکديگر از آب آن می آشامند و بلکه يکديگر را در نوبت بر خود ترجيح می دهند.

«هوای نفس، انسان را ذليل می کند»

بدون ترديد وقتی انسان هوای نفس داشته باشد و نفسش را کاملاً رام نکرده باشد، تنوّع طلب بوده و لذّتهای نفسانی را بر مصالح خود ترجيح می دهد، غذاها را برای مزّه و رنگ و طعمش می خورد و به منافعش کاری ندارد. ولی شخصی که عاقل است و سلامتی خود را بر هوای نفس ترجيح می دهد هيچگاه خوراکيها را تنها برای رنگ و طعمش نمی خورد بلکه به فکر خواص و فائده آنها است، آنچنان که مريض دارو را برای فائده اش می خورد و مزّه و طعمش برای او اهميّت ندارد.

بنی اسرائيل که از منّ و سلوی در بيابان تيه استفاده می کردند، از غذاهای بهشتی می خوردند و مائده آسمانی برای آنها نازل می شد و کوچکترين ضرری از خوردن آنها نمی ديدند بلکه هيچگونه ميکرب و فسادی وارد غذاهای آنها نمی گرديد. راحت زندگی می کردند و به مبارزه با فساد می پرداختند. امّا هوای نفس آنها نگذاشت، تنوّع طلبی آنها به آنها اجازه نداد که مرهون لطف الهی باشند و از غذاهای خوب و پاکيزه استفاده کنند. بلکه پياز و سبزی و خيار و گندم و عدس از حضرت موسی درخواست کردند و به او گفتند: از پروردگارت بخواه که اينها را برای ما در زمين بروياند. حضرت موسی در پاسخ آنها گفت: شما مايليد غذاهای پاک و مائده های آسمانی را به اين گونه غذاهای پست و معمولی عوض کنيد؟ حالا که اين گونه فکر می کنيد وارد شهر شويد، همه آنهائی که خواسته ايد در آنجا هست ولی از اين به بعد به خاطر آنکه نشانه های الهی را کفران کرده ايد و به خاطر آنکه پيامبران الهی را بی جهت کشته ايد، خدای تعالی ذلّت و بدبختی را برای شما مهيّا کرده. اين به خاطر عصيان و تجاوز شما بوده است.

«قضای الهی چيست؟»

ترديدی نيست که هيچگاه پروردگار متعال به بندگانش ظلم نمی کند يعنی بی جهت آنها را معذّب نخواهد نمود و همه گرفتاريهای بشر به خاطر اعمال نادرست خود او است در عين آنکه هر چه به انسان می رسد از جانب خدای تعالی است و قضاء او است.

توضيح آنکه: انسان وقتی گناه می کند بدون آنکه خودش متوجّه شود پروردگار عادل حکيم در دادگاه عدلش او را غيابا و يا اگر اهل کمالات و معنويت باشد و حضور الهی را درک کند، حضورا محاکمه می کند و سپس درباره جرائم او قضاوت می فرمايد و او را به عذابی که مستحقّ است محکوم می فرمايد.

در اينجا بعضی از انسانها آن قدر در خواب غفلت فرو رفته اند که متوجّه گناهی که کرده اند نبوده و از محکمه هم اطّلاعی ندارند و از جريمه هم بی خبرند. فقط اگر مبتلا به مرض و يا ناراحتی ديگری می شوند آه و ناله شان بلند می شود و از خدای تعالی گله مندند.

ولی بعضی از اولياء خدا اوّلاً از ترس محکوميت، به هيچ وجه گناه نمی کنند و اگر هم گناهی از آنها سر بزند آماده دادگاه شده و خود را برای جريمه دادن مهيا می کنند و با رضايت کامل مخصوصا که می دانند اين قضاوت را خدای غفّار و عفوّ و رحيم که از بيشتر گناهان می گذرد کرده، مهيّای جريمه دادن شده و آن را می پردازند و خوشحالند که مسأله به آسانی تمام شده و به قيامت نيفتاده است.

در آيه 61 سوره بقره خدای تعالی می فرمايد: اين ذلّت و مسکنت بر بنی اسرائيل به خاطر معصيتهائی از قبيل کشتن انبياء عليهم السلام و کفران نعمتهای الهی است که خدای تعالی در مقابل اين گناهان تنها ذلّت و مسکنت را برای آنها در قضاوتش جريمه قرار داده که بايد آنها قبول کنند.

«آيه 62 سوره بقره»

انّ الّذين امنُوا والّذين هادُوا والنّصاری والصّابئين منْ امن باللّـه والْيوْم الاْخر و عمل صالحًا فلهُمْ اجْرُهُمْ عنْد ربهمْ ولا خوْفٌ عليْهمْ ولا هُمْ يحْزنُون (62)^{^[354]}

«ترجمه آيه 62 سوره بقره»

کسانی که ايمان آورده اند و کسانی که يهودی و يا نصرانی و يا صابئين هستند هر که از آنها به خدا و روز قيامت ايمان بياورد و عمل صالح انجام دهد اجرشان در نزد پروردگار محفوظ است، نه خوفی بر آنها است و نه آنها محزون می شوند. (62)

«توضيح آيه 62 سوره بقره»

«ايمان به مبدأ و معاد»

لازمه ايمان به مبدأ و معاد پيروی از اسلام است. زيرا از نظر قرآن و اهل بيت پيغمبر صلی الله عليه و آله که مفسّران واقعی قرآنند، تنها خدائی را که اسلام معرّفی کرده صحيح بوده و پيروی از اين آئين مقدّس انسان را به معرفت واقعی الهی می رساند.

پس اگر کسی ايمان صحيحی به خدای تعالی و روز قيامت داشته باشد، طبعا بايد ايمان به قرآن و اسلام نيز داشته باشد و اگر اعمالش صالح و شايسته باشد، يعنی واجبات اسلام را انجام دهد و محرّمات اسلام را ترک کند و تزکيه نفس نمايد، هر که باشد، چه يک فرد مسلمان به ظاهر مؤمن و يا يک يهودی و يا يک نصرانی و يا يک ستاره پرست و يا زرتشتی و بودائی فرقی نمی کند، سابقه اش مطرح نيست، به مجرّد آنکه اعمال فوق را طبق دستور اسلام انجام داد، مسلمان واقعی است و بلکه از اولياء خدا است که اجرش نزد خدا محفوظ است و هيچ گونه خوف و ترسی نبايد داشته باشد و نبايد به خاطر هيچ چيز محزون گردد، آنچنان که اولياء خدا به صريح قرآن اين چنين اند.

«اعتقادات صحيح انسان را نجات می دهد»

آنچه انسان برای عالم آخرتش نيازمند است سه چيز است: اوّل اعتقادات صحيح، دوّم تزکيه نفس، سوّم اعمال صالحه.

اگر کسی اعتقادات صحيح بخصوص درباره مبدأ و معاد نداشته باشد اهل جهنّم است و اگر اين بی اعتقادی از روی عناد و دشمنی باشد، در جهنّم مخلّد خواهد بود. چنانکه حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در فرازی از دعای کميل می فرمايد: «و ان تخلّد فيها المعاندين» و امّا اگر کسی تزکيه نفس نکرده باشد ولی اعتقادات صحيح داشته باشد، او را به جهنّم نمی برند ولی در بهشت هم جائی برای کسانی که امراض روحی داشته باشند، يافت نمی شود. زيرا اگر اين چنين افرادی را به بهشت راه بدهند تمام مشکلاتی را که در دنيا اين افراد بوجود آورده اند در آنجا هم بوجود خواهند آورد. پس بايد اينها تزکيه نفس کنند و شايد طولانی بودن روز قيامت به خاطر تزکيه نفس اين افراد باشد و تا آنها خود را صد درصد از صفات رذيله پاک نکنند، به بهشت نمی روند.

و امّا اگر کسی فقط معصيتکار باشد، اگر گناهانش او را به تکذيب خدا و اوليائش نکشانده باشد و اعتقادات او را از بين نبرده باشد، خدای مهربان او را می بخشد و او را مشمول شفاعت خاندان عصمت و طهارت عليهم السلام قرار خواهد داد.

«آيات 63 و 64 سوره بقره»

و اذْ اخذْناميثاقکمْ و رفعْنا فوْقکمُ الطُّور خُذُوا مـا اتيْناکمْ بقُوّةٍ واذْکرُوا مـا فيـه لعلّکمْ تتّقُون (63) ثُمّ تولّيْتُمْ مّنْ بعْد ذلک فلوْلا فضْلُ اللّـه عليْکمْ و رحْمتُهُ لکنْتُمْ مّن الْخاسرين (64)^{^[355]}

«ترجمه آيات 63 و 64 سوره بقره»

و به ياد بياوريد زمانی را که عهد و ميثاق از شما گرفتيم و کوه طور را بالای سر شما قرار داديم و گفتيم با قدرت و قوّت آنچه را به شما داده ايم بگيريد و متذکر آنچه در آن هست باشيد، شايد اهل تقوی گرديد. (63)

ولی پس از آن شما رو گردانديد و اگر فضل خدا و رحمت او بر شما نبود، شما از زيانکاران بوديد. (64)

«توضيح آيات 63 و 64 سوره بقره»

«تربيت از راه صحيح»

گاهی مربّی مجبور می شود برای عادت دادن آن کسی که تحت تربيت او است به خشونت متوسّل گردد.

توضيح آنکه مربّی (هر که باشد) بيشتر ترجيح می دهد که بتواند با مهربانی و محبّت و ملايمت مربوب خود را تربيت کند و چون مربّی اکثرا نسبت به آن کسی که تحت تربيت است، محبّت فوق العاده ای دارد، نمی خواهد او را به ناراحتی و زحمت بيندازد. امّا گاهی سرسختی و نافرمانی مربوب موجب می شود که مربّی دست به خشونت بزند که در اين صورت اوّل او را می ترساند و در مرحله دوّم عملاً به او فشار وارد می کند تا او رام شود و بتواند با راحتی و مهربانی او را تربيت کند.

خدای تعالی با آنکه بندگانش را خيلی دوست دارد و همه جا خود را رحمن و رحيم نسبت به آنها معرّفی کرده است و هيچگاه نمی خواهد با غضب و خشونت بندگانش را تربيت کند ولی گاهی همان محبّتش ايجاب می کند که يا بنده اش را بترساند و يا به او فشار آورد تا او را ملايم کند و او را تربيت نمايد.

مثلاً در خصوص بنی اسرائيل هر چه خدای تعالی مقتضی بود به آنها محبّت کرد. ولی آنها در اکثر موارد کفران کرده و نافرمانی نمودند و خدای تعالی در بيشتر آنها عفوشان کرد و صرفنظر فرمود ولی وقتی که حضرت موسی از کوه طور برگشت و کتاب تورات را برای آنها آورد و به آنها فرمود: «کتابی برای شما آورده ام که قوانين الهی را در زندگی به شما تعليم می دهد و حلال و حرام را به شما معرّفی می کند و بايد زندگی خود را طبق آن مقرّرات تنظيم نمائيد»، آنها فکر کردند که تکاليف مشکلی برای آنها آورده و گفتند: «کی ممکن است اين را قبول کند و خود را محدود به اين قوانين نمايد؟» و بالأخره بنای مخالفت را گذاشتند و از دستور حضرت موسی سرپيچی کردند.

در اينجا خدای تعالی بنای ترساندن و احيانا فشار آوردن به آنها را گذاشت. لذا به ملائکه دستور فرمود تا سنگ بزرگی از کوه بردارند و بالای سر آنها نگه دارند و حضرت موسی اعلام کند که اگر برای عمل کردن به تورات با من عهد و ميثاق ببنديد و از اين سرپيچی و تمرّد دست بکشيد، اين عذاب از شما برطرف خواهد شد والاّ اين سنگ بر سر شما فرود خواهد آمد و همه شما را هلاک خواهد کرد. بالأخره آنها تسليم شدند و با حضرت موسی پيمان بستند که به دستورات تورات عمل کنند و خدای تعالی عذاب را از آنها برداشت و سنگ را به جای ديگر انداخت. اين به خاطر آن بود که آنها متعهّد به عمل کردن دستورات تورات شوند و از اين راه به سعادت کامل برسند و ربوبيّت الهی ايجاب می کرد که بوسيله ترساندن، برای عمل کردن به دستورات تورات از آنها تعهّد بگيرد. اگر چه ممکن است اين گونه تعهّد گرفتن برای بنی اسرائيلی که در زمان حضرت موسی بودند زياد مفيد نباشد ولی در مجموع تعهّد گرفتن از جمع و قوم و قبيله ای به هر نحوی که باشد برای تثبيت احکام و قوانين الهی بخصوص برای آيندگان بسيار مفيد است. به خصوص که از احاديث استفاده می شود در تورات نام پيغمبر اسلام صلی الله عليه و آله و جميع خصوصيّات آن حضرت و اينکه بايد بنی اسرائيل به او ايمان بياورند و نام ائمّه اطهار عليهم السلام و اينکه آنها سادات و بزرگان خلق هستند و آنها عدل و داد و حقّ را در سراسر عالم بر پا می دارند، بوده است.

«يکی از صفات حميده انسان قاطعيّت و اظهار قدرت است»

جمله «خُذُوا مـا اتيْناکمْ بقُوّةٍ» که در آيه 63 سوره بقره هست به بنی اسرائيل در گذشته فرموده و به ما امروز می گويد: يکی از چيزهائی را که خدای تعالی از بندگانش در کارهای صحيح می خواهد، قاطعيّت و اظهار قدرت است. قاطعيّت و جدّی بودن در زندگی و بخصوص در عقائد بسيار اهميّت دارد. اکثر کسانی که بی بندوبار و معصيتکارند در عقائد و دين و اعتقاد به خدای تعالی و روز قيامت قاطع نبوده و آنها را جدّی نگرفته اند و در مقابل اولياء خدا کسانی هستند که نسبت به معارف و دينشان جدّی و قاطع بوده و اگر جان و مالشان از بين می رفته نمی گذاشتند عقائد و دينشان از بين برود. آنها به مجرّد آنکه احساس خطر درباره دينشان می کرده اند با قاطعيّت و ابراز قدرت از آن دفاع می نموده و دستورات دينی خود را با قدرت نگهداری می کردند. در اينجا خدای تعالی همين را از بنی اسرائيل و همه مردم مسلمان می خواهد و می فرمايد: «خُذُوا مـا اتيْناکمْ بقُوّةٍ» يعنی آنچه را که ما به شما می دهيم با قوّت و قدرت بگيريد و از آن محافظت کنيد و نگذاريد کتاب خدا دستخوش دست تحريف کنندگان واقع شود ولی متأسّفانه يهود اين دستور را عملی نکردند و تورات تحريف شد ولی مردم مسلمان به راهنمائی ائمّه اطهار عليهم السلام با قاطعيّت از قرآن محافظت نمودند و نگذاشتند حتّی يک آيه يا يک کلمه از قرآن به عنوان تحريف حذف شود. آنها با بی توجّهی تورات را از دست دادند ولی اينها با قوّت و قدرت قرآن را حفظ نمودند.

«اهميّت عمل به کتاب خدا»

منظور از ارسال رسل و انزال کتب عمل کردن به دستورات و قوانين الهی است و منظور از عبادت و عمل کردن به دستورات الهی رسيدن به مقام تقوای خاصّ الخاص است که بعد از تزکيه نفس حاصل می شود، يعنی در تقوای عام و حتّی تقوای خاص انسان ممکن است خود را به ترک گناه و تقوی مجبور کرده و يا وادار کند ولی وقتی تزکيه نفس کرد و خود را در زمره عبادالرحمن قرار داد و ملکه تقوی در او پيدا شد، خودبخود به تقوای حقيقی عمل می کند و به هيچ وجه گناه نخواهد کرد و بلکه از گناه خوشش نمی آيد که اين مرحله از تقوی را تقوای خاص الخاص می گويند. در اينجا خدای تعالی به بنی اسرائيل و بلکه به همه مردمی که از جانب پروردگار کتابی به دست آنها رسيده می فرمايد: محتوای کتاب را به ياد داشته باشيد، نه آنکه تنها به خواندنش اکتفا کنيد که اين مطلب از کلمه «واذکروا ما فيه» به دست می آيد. در اين صورت شايد بتوانيد خود را به تقوای حقيقی و يا تقوای خاصّ الخاصّ برسانيد.

يعنی اگر چه با عمل کردن به دستورات کتاب، اهل تقوا می شويد ولی اگر ادامه دهيد و تقوا را ملکه خود قرار دهيد و تزکيه نفس نمائيد شايد بتوانيد دارای تقوای خاصّ الخاصّ گرديد و بنده واقعی خدای تعالی شويد. (63)

«مهربانی و فضل الهی شامل می شود»

بدون ترديد افراد سست و کم همّت هميشه عقب قافله علم و دانش و بلکه عقب تمام فضائل انسانی حرکت می کنند. آنها هميشه مورد تحقير ديگران واقع شده و بايد به آنها ترحّم شود. اگر اين افراد مانند سائرين همّت می داشتند، دارای استقامت و قوّت بودند و قدرت تصميم گيری آنها جدّی تر بود و يا لااقل می فهميدند که چه منافعی را به خاطر نداشتن استقامت از دست می دهند، يک لحظه به اين حالت باقی نمی ماندند. امّا متأسّفانه بنی اسرائيل و کسانی که مانند آنها در تصميم گيری و اراده ضعيف اند از تعهّد خود در مقابل پروردگار رو می گردانند و اگر فضل الهی شامل حالشان نشود بسيار ضرر می کنند. زيرا سرمايه عمر خود را به باد داده و از تمام سعادتها دور شده اند ولی بعکس اگر اينها دارای استقامت شوند و از تعهّدات و پيمانهای خود رو نگردانند و آنها را فراموش نکنند، منافع زيادی نصيبشان خواهد شد که يکی از آن منافع اين است که ملائکه در دنيا و آخرت به کمک آنها خواهند آمد و روزبروز مقاومتشان در مقابل سختيها بيشتر خواهد شد. (64)

«آيات 65 و 66 سوره بقره»

و لقدْ علمْتُمُ الّذين اعْتدوْا منْکمْ فی السّبْت فقُلْنا لهُمْ کونُوا قردةً خاسئين (65) فجعلْناها نکالاً لّـما بيْن يديْها و مـا خلْفها و موْعظةً لّلْـمُتّقين (66)

«ترجمه آيات 65 و 66 سوره بقره»

و شما حتما می دانستيد آنهائی از شما مردم که در روز شنبه از حدّ خود تجاوز کردند، ما به آنها گفتيم که به صورت بوزينه های مطرود درآئيد. (65)

ما آنها را برای مردم آن وقت و نسلهای بعد عبرت و برای اهل تقوی موعظه و پند قرار داديم. (66)

«توضيح آيات 65 و 66 سوره بقره»

«نيرنگ و نفاق در احکام الهی»

شايد بدترين صفات رذيله برای انسان عادت نمودن به خدعه و نيرنگ است که حتّی بعضی آن را در احکام الهی نيز پياده می کنند. آنها فکر نمی کنند که خدای تعالی از همه چيز و از همه خطورات قلبی بشر آگاه است و از نيرنگ آنها کاملاً مطّلع است. آنها نمی دانند که پروردگار متعال نمی گذارد قوانينش دستخوش افراد کم درک و نيرنگ باز گردد. غضب الهی بيشتر از هر کس به آنهائی متوجّه می شود که اين چنين باشند. يعنی بخواهند با نيرنگ از قوانين الهی سرپيچی کنند و در عين آنکه گناه کرده اند خود را بی گناه معرّفی نمايند. خدای تعالی بنی اسرائيل را به خاطر همين کار به صورت «بوزينه» درآورد، آنها از صيد ماهی در روز شنبه نهی شده بودند و بنا بود ماهيان دريا در آن روز مورد تجاوز قرار نگيرند. بنی اسرائيل هم به عقيده خودشان از اين قانون پيروی می کردند و روز شنبه ماهی نمی گرفتند ولی نيرنگ زدند. يعنی روز شنبه در کنار دريا حوضچه هائی می کندند و با خود می گفتند ما از حوضچه کندن که نهی نشده ايم، ماهيها وقتی از کنار اين حوضچه ها عبور می کردند چون حوضچه ها گودتر از سطح دريا بودند ماهيها در ميان حوضچه ها می افتادند و نمی توانستند به راحتی از آن حوضچه ها بيرون بيايند. بنی اسرائيل روز يکشنبه به راحتی و بدون زحمت می رفتند و ماهيها را صيد می کردند. خدای تعالی آنها را به صورت «بوزينه» مسخ نمود و آنها را مطرود فرمود.

«روش عقلاء عبرت گرفتن از هر چيزی است»

يکی از صفات حميده انسان که صد درصد بشر را به کمالات و علم و تجربه می رساند و به انسان رشد می دهد، عبرت گرفتن از هر جريان تاريخی و از هر موضوع عبرت انگيزی است.

در قرآن خدای تعالی پس از آنکه قضايای بنی اسرائيل را نقل می کند، می فرمايد: ما آنها را يعنی بوزينه شدنشان را و عقوبتهای ديگر آنها را برای مردم آن زمان و مردم زمانهای بعد مايه عبرت و پند قرار داديم. يعنی کسانی که قصص قرآن را می خوانند بايد بدانند که پروردگار متعال منظورش از نقل اين قصّه ها جز عبرت گرفتن عقلاء چيز ديگری نبوده است. اينها قصّه های دروغين نيست، اينها رمّان و حکايتهای بافتنی نيست، بلکه عبرت است، پند و اندرز است، اينها موعظه و نصيحت برای آنهائی که اهل تقوی هستند می باشد، يعنی آنهائی که نفس خود را از آلودگيها و صفات رذيله نجات داده اند و قلب خود را پاک و شفّاف نموده اند و از هر جريانی برداشت صحيحی به نفع زندگی، به نفع کمالات و به نفع دنيا و آخرت خود نموده اند، هست.

اگر انسان بکوشد که از دنيای خود، از اطراف و جوانب زندگی خود، از آثار و نشانه های مردم دنيای خود و از عاقبت مردم خوب و مردم بد، از زمانهای قبل و زمان خود پند بگيرد، يعنی با دقّت مسائل آنها را تحليل کند و برداشتهائی از تجربيّات و حکايات آنها داشته باشد و آنها را به کار ببندد، بسيار موفّق خواهد بود و زود به کمالات می رسد و اگر اهل تقوی باشد، به کمال آن خواهد رسيد و اگر اهل تقوی نباشد، حتما اهل تقوی خواهد شد.

«آيات 67 تا 73 سوره بقره»

و اذْ قال مُوسی لقوْمه انّ اللّه يأْمُرُکمْ انْ تذْبحُوا بقرةً قالُـوا اتتّخذُنا هُزُوًا قال اعُوذُ باللّـه انْ اکون من الْجاهلين (67) قالُوا ادْعُ لنا ربّک يُبينْ لّنا مـا هی قال انّهُ يقُولُ انّها بقرةٌ لاّ فارضٌ ولا بکرٌ عوانٌ بيْن ذلک فافْعلُوا مـا تُؤْمرُون (68) قالُوا ادْعُ لنا ربّک يُبينْ لّنا مـا لوْنُها قال انّهُ يقُولُ انّها بقرةٌ صفْراءُ فاقعٌ لّوْنُها تسُرُّ النّاظرين (69) قالُوا ادْعُ لنا ربّک يُبينْ لّنا مـا هی انّ الْبقر تشابه عليْنا و انّا انْشاء اللّهُ لـمُهْتدُون (70 ) قال انّهُ يقُولُ انّها بقرةٌ لاّ ذلُولٌ تُثيرُ الاْرْض ولا تسْقی الْحرْث مُسلّمةٌ لاّشية فيها قالُوا الاْن جئْت بالْحق فذبحُوها و مـا کادُوا يفْعلُون (71) و اذْ قتلْتُمْ نفْسًا فادّارأْتُمْ فيها واللّهُ مُخْرجٌ مّا کنْتُمْ تکتُمُون (72) فقُلْنا اضْربُوهُ ببعْضها کذلک يُحْيی اللّهُ الْـموْتی و يُريکمْ اياتـه لعلّکمْ تعْقلُون (73)

«ترجمه آيات 67 تا 73 سوره بقره»

و به ياد بياوريد آن زمانی را که موسی به قومش گفت: خدا به شما امر فرموده که ماده گاوی را بکشيد. گفتند: ما را به مسخره گرفته ای؟! موسی گفت: به خدا پناه می برم از اينکه جزء نادانان باشم. (67)

گفتند: از خدايت برای ما بخواه که ماهيّت اين ماده گاو را روشن کند.

موسی گفت: خداوند می فرمايد که آن نه پير و از کار افتاده است ونه جوان کار نکرده، بلکه بين اينها است. پس انجام بدهيد آنچه را که امر شده ايد. (68)

گفتند: از خدايت بخواه که برای ما بيان کند رنگش چگونه است؟ موسی گفت: خداوند می فرمايد اين ماده گاو، زرد يک رنگ که رنگ زردی آن بيننده را مسرور می کند، است. (69)

گفتند: ای موسی از خدايت بخواه که ماهيّت اين گاو را بالاخره کاملاً روشن کند. زيرا اين ماده گاو برای ما مشتبه شده و ما انشاءاللّه هدايت خواهيم شد. (70)

موسی گفت: خدايم می فرمايد که آن گاوی است که نه برای شخم زدن زمين رام شده و نه برای آب کشيدن زراعت آماده شده است از هر عيبی سالم است و هيچ گونه رنگ ديگری در آن نيست.

گفتند: حالا حرف صحيح و کامل را آورده ای پس آن گاو را ذبح کردند و حال آنکه نمی خواستند اين کار را بکنند. (71)

و به ياد بياوريد آن زمانی را که کسی را کشتيد، سپس درباره قاتل او به نزاع پرداختيد و يکديگر را متّهم کرديد و خدا خارج می کند آنچه را که کتمان می نموديد. (72)

سپس ما به شما گفتيم که بعضی از اجزاء گاو را به آن مقتول بزنيد. اين چنين خدا مرده ها را زنده می کند و نشانه های خودش را به شما نشان می دهد. شايد شما عقلتان را به کار بيندازيد. (73)

«توضيح آيات 67 تا 73 سوره بقره»

«قضيّه عجيب گاو بنی اسرائيل»

مرد صالحی که پير شده بود و می دانست که به زودی از دنيا خواهد رفت. او را زر و زيور از ياد خدا باز نمی داشت و به فکر اندوختن مال و منال دنيائی نبود. ولی يک ماده گاوی داشت که در مناجاتش با پروردگار عرض می کرد:

خدايا من اين ماده گاو را برای پسرم باقی می گذارم و آنها را به تو می سپارم تا پسرم بزرگ شود و از گاو استفاده کند.

پيرمرد پس از چندی از دنيا رفت و ماده گاو برای پسرش باقی ماند، آن پسر همه روزه گاو را به چرا می برد و از آن استفاده می کرد. از آن طرف مرد ثروتمندی بود که اموال زيادی داشت و پسر بسيار برازنده ای داشت که بعد از فوتش از او باقی مانده و تمام ثروت پدر به او رسيده بود و اسمش «عاميل» بود امّا پسرعموهايش که فقير و تهيدست بودند به او حسد کردند و او را شبانه و مخفی کشتند و به جمع ديگری از اقوام بنی اسرائيل کشتن او را تهمت زدند و خود آنها برای خونخواهيش قيام کردند و بالأخره غوغائی در ميان اقوام بنی اسرائيل بر پا شد، تا جائی که می خواستند يکديگر را بکشند. ناچار به محضر حضرت موسی رفتند تا آن حضرت در ميان آنها قضاوت کند و حقّ را برای آنها روشن نمايد. حضرت موسی بوسيله وحی که از جانب خدای تعالی به او رسيده بود، به آنها فرمود: ماده گاوی را ذبح کنيد و دُم آن گاو را به بدن مقتول بزنيد تا زنده شود و مقتول قاتل خود را معرّفی نمايد.

بنی اسرائيل از شنيدن اين جمله تعجّب کردند و گفتند: شما ما را ريشخند و مسخره می کنيد؟ حضرت موسی فرمود: مسخره کردن و ديگران را استهزاء نمودن کار نادانان است و من به خدا پناه می برم که از جاهلان باشم.

بنی اسرائيل از حضرت موسی خواستند که از خدای تعالی نشانه های گاوی که دمش مرده زنده می کند را بپرسد و به آنها بگويد. حضرت موسی از طريق وحی گفت:

خدای تعالی می فرمايد که آن گاوی است که نه آن قدر پير است که از کار افتاده باشد و نه زياد جوان و بکر است. بلکه ميان سال است و اضافه می فرمايد که هر چه زودتر آنچه را که به شما امر شده، انجام دهيد.

آنها گفتند: از خدايت بخواه که برای ما بگويد که اين گاو رنگش چگونه است.

حضرت موسی گفت: خدايم می فرمايد که رنگ گاو زرد کامل و خالص است و آنچنان خوشرنگ است که هر بيننده ای از آن خوشش می آيد و مسرور می شود.

بنی اسرائيل گفتند: از خدا جميع خصوصيات اين گاو را بپرس چون ما نمی دانيم در ميان گاوها کدام را انتخاب کنيم. اين گاو برای ما مشتبه شده است و انشاءاللّه ما با اين جواب کاملاً راهنمائی خواهيم شد.

حضرت موسی جواب آورد و فرمود: خدا می گويد که آن گاو نه آن قدر رام است که زمين را بشود با او شخم زد و نه با او می توان برای زراعت آب کشيد. بدن سالمی دارد و خطّ و خالی ندارد.

بنی اسرائيل گفتند: حالا فهميديم که آن گاو کدام است و حالا تو حقّ مطلب را بيان کردی و لذا برای تجسّس و تحقيق از گاوی که اين چنين خصوصيّتی را داشته باشد حرکت کردند و تنها همه خصوصيّاتی را در همان گاوی که آن پسر يتيم داشت پيدا کردند و آن را به قيمت زيادی از او خريدند و گاو را کشتند. اگر چه نمی خواستند اين کار را بکنند.

امّا ای بنی اسرائيل به ياد بياوريد وقتی که شما کسی را کشتيد و در آن اختلاف داشتيد ولی خدا آنچه را که شما پنهان می نموديد روشن فرمود. خدای تعالی می گويد: ما فرمان داديم که بدن مقتول را به بعضی از اجزاء گاو بمالند که طبق روايات بدن مقتول را به دم گاو زدند و آن کشته زنده شد و خدا به بنی اسرائيل فهماند که خدا چگونه مرده را زنده می کند و نشانه خود را به آنها ارائه داد، شايد عقل خود را به کار بيندازند.

«اين سوره به خاطر اين قضيّه سوره بقره نامگذاری شده است»

سوره «بقره» که بزرگترين سوره های قرآن است و 286 آيه دارد و دهها حکايت و صدها مطلب مهمّ و حکمت آميز دارد. به خاطر اين قضيه اسمش سوره «بقره» شده است.

مگر اين قضيّه چقدر مهمّ است که محور همه مطالب اين سوره گرديده است؟ بايد درباره اين قضيّه تعمّق بيشتر و تدبّر زيادتری نمود و شايد به خاطر آنکه گاو وجود پر برکتی است و بيشترين رشد اقتصادی يک جامعه بخصوص روستائيان بر دوش گاو است، بزرگترين سوره قرآن به نام سوره بقره شده و به اين وسيله خدای تعالی خواسته مردم را به اهميّت وجود اين حيوان متوجّه کند، يا شايد در اين قضيّه چون آن قدر به گاو اهميّت داده شده که جزئی از بدنش را اگر به مرده انسان بزنند زنده می شود و از طرفی به بشر فهمانده که نفعش در صورتی است که آن کشته شود و از گوشت و اجزاء بدن او برای زندگی انسانها استفاده شود نه آنکه مثل جمعی از مردم بگويند کشتن گاو جائز نيست و چون اين قضيّه مذهب اسلام را از آن افراط و اين تفريط پاک معرّفی می کند و اين معرّفی مهمترين خصوصيّت دين مقدّس اسلام است که آن دين در صراط مستقيم بوده و با موفّقيّت، پيروانش را در صراط مستقيم به کمالات می رساند، در نام اين سوره به اين قضيّه توجّه شده و اسم اين سوره را سوره «بقره» گذاشته اند.

«بی ادبی و بی اعتنائی به خدا از بزرگترين گناهان است»

در اين قضيّه بنی اسرائيل بی ادبی و بی اعتنائی خود را نسبت به پروردگار اظهار کرده اند، با آنکه خدای تعالی به آنها کمال محبّت را نموده است.

اوّل آنکه استهزاء و مسخره نمودن ديگران که کار نادانان و جاهلان است به خدا و پيغمبرش نسبت دادند و گفتند: ما را مسخره کرده ای؟ چه معنی دارد که جسد کشته گاو، مرده انسان را زنده کند؟ آنها به قدری اين کلام را زشت ادا کردند که پيغمبر خدا حضرت موسی فرمود: پناه بر خدا که من از جاهلان باشم و کسی را بخواهم مسخره کنم. ديگر آنکه مکرّر اين گونه مطلبشان ادا می کردند: حالا پروردگارت را بخوان و از او بپرس که اين گاو چگونه است. آنها می خواست بگويند از پروردگار عزيزمان، خدای مهربانمان، خدای قادر و حکيممان سؤال کن که اين گاو رنگش و خصوصيّاتش چگونه است. مگر آنها خدای ديگری داشتند که به حضرت موسی گفتند: «خدايت». بايد گفت بلی زيرا خدای تعالی می فرمايد: «و اُشْربُوا فی قُلُوبهمُ الْعجْل»^{^[356]} يعنی دل آنها متوجّه گوساله بود و خدای آنها همان گوساله بود. لذا به آنها دستور داده شد که گاو را بکشند و خدای خود را از بين ببرند و آنها با حضرت موسی يک خدا داشته باشند.

در اينجا بنی اسرائيل و در هر کجای ديگر و هر کس اگر متوجّه عظمت پروردگار نباشد و با بی اعتنائی نام خدا را ببرد و او و يا رسولش را به کارهای جاهلانه نسبت بدهد. بدترين و بزرگترين گناه را کرده و در زمره کفّار و فسّاق محسوب می شود.

«مردم قشری معنويّات و معجزات را باور نمی کنند»

بعضی از مردم معتقدند که چيزهای حقيقی و واقعی همان چيزهائی است که با حواس ظاهری احساس می شود و آنچه را که فلسفه اش را نفمند و يا با حواسّ پنجگانه خود احساس نکنند، قبول نمی کنند. اين افراد بسيار کم درک و کم استعداد و کوتاه فکرند، اينها معجزات انبياء و ائمّه اطهار عليهم السلام و کرامات اولياء خدا را قبول ندارند، اين عدّه به دو دسته تقسيم می شوند. يک دسته از آنها اين حقايق را نمی فهمند و منکر هم نمی شوند و عنادی هم به خرج نمی دهند. بلکه می گويند: هر چه به گوشمان از عجائب رسيد و نتوانستيم هضمش کنم در بقعه امکان آن را می گذاريم تا برهانش به ما برسد.

امّا جمعی که در جهل مرکب هستند و تزکيه نفس نکرده اند و دشمن آنچه را که نمی توانند بفهمند هستند، عناد می ورزند و بد و بيراه می گويند و در جهل مرکب ابدالدهر می مانند و سدّ راه موفّقيّت ديگران می شوند. اين افراد به نويسندگان مسائل معنوی اعتراض دارند که فلان قضيّه قابل هضم نيست، فلان مطلب قبول کردنش مشکل است و ما می دانيم که اکثر امور معنوی برای مردم عادی غيرقابل هضم است. پس اينها نمی خواهند امور معنوی اشاعه پيدا کند و از طرف ديگر اين خدای تعالی است که با نقل قضيّه گاو بنی اسرائيل توی دهن اين عدّه از افراد کم درک می زند و برای مردم دنيا در کتاب خودش قضيّه ای را که قطعا از همه قضايای معنوی بيشتر غيرقابل هضم است، بيان می کند.

آيا چگونه ممکن است اجزاء بدن بی جان حيوانی بتواند مرده انسانی را جان ببخشد؟ اينها فکر می کنند که اولياء خدا برای گاو يا اجزاء گاو بی جان اين قدرت را قائلند، چه اشتباهی می کنند و چقدر فکر آنها کوچک است که اين گونه می انديشند. اولياء خدا همه کارها را تحت اراده الهی می دانند و خدا را در مقابل هر کاری قادر مطلق می شناسند. فقط روی مصالحی وسيله ای که خدای تعالی برای کاری منظور می کند تفاوت دارد. همه معجزات و خوارق عادات و کرامتها در حقيقت کار خدا است ولی به نام بندگانش و يا هر چه را که او مصلحت بداند تمام می کند. بنی اسرائيل در عين آنکه در آخر کار دستور حضرت موسی را عمل کردند ولی در ابتدا مثل همه کسانی که وقتی با اين مسائل روبرو می شوند با ناباوری برخورد می کنند، بودند و نمی توانستند قبول کنند که دم گاو بتواند مرده را زنده کند ولی وقتی با چشم خود مشاهده کردند، متوجّه عظمت قدرت پروردگار گرديدند و فهميدند خدای تعالی دست در کار است و مرده ها را اين گونه زنده می کند.

«خدا و رسولش مربّی جامعه اند»

از دوران قديم به خاطر منافعی که بشر از گاو ماده می برده اين حيوان برای انسانهای آن وقت محترم و محبوب بوده است. اگر انسانها را به حال خود وابگذارند و آنها را وادار به تزکيه نفس نکنند، غالبا در محبّت جانب افراط را انتخاب می کنند.

در زمان حضرت موسی کم کم گاو به عنوان مقدّس ترين حيوان و يا احيانا به عنوان مظهر اتمّ پروردگار و بلکه به عنوان خدا پرستش می شد، چنانکه گوساله سامری مورد پرستش واقع گرديد.

بر اين اساس آنها به هيچ عنوان گاو را نمی کشتند و در مقابل، از او احترام می کردند. خدای تعالی بوسيله اين قضيّه آنها را وادار به کشتن گاو فرمود و به آنها فهماند که بايد از گاو همه نوع استفاده کنيد و بيشتر، از کشته گاو بايد بهره برداری نمائيد.

خدای تعالی که مربّی بشر است بوسيله اين قضيّه ابهّت کشتن گاو را که از ديدگاه بنی اسرائيل خيلی مهمّ بود از نظر آنها برطرف نمود و آنها را از خطر انحراف و گاوپرستی به خاطر کشتن گاو به دست خودشان حفظ فرمود.

«يکی از علائم بی ايمانی تصميم نگرفتن فوری در مقابل اوامر الهی است»

افراد بی ايمان و يا ضعيف الايمان که قاطعيّتی ندارند، وقتی با يک مسأله دينی مشکلی روبرو می شوند و از طرف ديگر هم مجبورند آن کار را بکنند با وسوسه و ترديد کار را بر خود مشکل تر می کنند و آن قدر در قلب خود شک و ترديد راه می دهند که با سؤالات توضيحی، می خواهند به خيال خود راه آسانی را برای انجام آن مسأله انتخاب نمايند ولی غافل از آنکه خدای تعالی دوست دارد هر مسأله ای را که دستور می دهد به همان آسانی و سهولت که فرمان داده مردم فورا و قاطعانه عمل کنند و مشکلاتی برای خود بوجود نياورند. اين بحث شامل حال وسواسيها و بهانه گيرها و افراد شکاک و کم اراده نيز می شود و حال آنکه فرموده اند: همان گونه که خدا دوست دارد واجبات و قوانين مهمّش جدّی گرفته شود و به آنها عمل گردد، همچنين دوست دارد که آنچه را مرخّص کرده و آزاد گذاشته است، مردم در مورد آن آزاد باشند.

در تفسير عياشی از حضرت رضا عليه السلام نقل شده که فرمودند:

اگر بنی اسرائيل گاوی را ذبح می کردند کافی بود ولی سخت گرفتند. خدا هم به آنها سخت گرفت. رسول اکرم صلی الله عليه و آله فرمود: «انّما هلک من کان قبلکم بکثرة سؤالهم» يعنی آنهائی که قبل از شما بودند به خاطر آنکه بسيار از چيزهائی که لازم نبود سؤال می کردند، هلاک شدند.

بنابراين مانند بنی اسرائيل نباشيم که در مقابل دستورات الهی بهانه جوئی کنيم و کار را بر خود سخت نمائيم و آنچنان که دستور آمده که هر چه رسول خدا صلی الله عليه و آله به شما می گويد بدون صرف وقت و کاملاً متعارف و طبيعی و بدون وسوسه، انجام دهيم تا به موفّقيّت برسيم.

«چرا بنی اسرائيل از حضرت موسی اين همه توضيح خواستند؟»

اگر به بنی اسرائيل گفته می شد که حضرت موسی دعا می کند و کشته زنده می شود، شايد آنها اين گونه دچار ترديد نمی شدند که سؤالات متعجّبانه ای بکنند. زيرا از دعا حضرت موسی خيلی کرامت و معجزه ديده بودند. آنها شکافتن دريا و اژدها شدن عصا و نازل شدن مائده و غيره را از آن حضرت ديده بودند ولی نمی توانستند باور کنند که حضرت موسی کناری بايستد و دم گاوی را که بنی اسرائيل کشته اند به مرده بزنند و مرده زنده شود. شما هم اگر به جای آنها باشيد بخصوص اگر ايمانتان ضعيف باشد نمی توانيد باور کنيد که دم گاو بی جان بتواند به مرده انسان حيات ببخشد. لذا آنها شايد فکر می کردند که اين کرامت مال گاو مخصوصی است که خصوصيّاتش را بايد بدانند و فقط همان را بکشند، ولی غافل از آنکه اين چنين نبود بلکه خدای تعالی می خواست به آنها و بلکه به مردم دنيا تعليم دهد که مرده زنده کردن نه کار حضرت موسی و نه کار حضرت عيسی و نه کار دم گاو مخصوص و يا گاو عادی بنی اسرائيل است، بلکه همه آنها کار خدا است. لذا در آخر قضيّه خدای تعالی می فرمايد:

اين چنين خدا مرده را زنده می کند و اين چنين نشانه هايش را به شما نشان می دهد، شايد شما عقلتان را به کار بيندازيد و فکر کنيد و برای خدا هيچ کس و هيچ چيز را شريک قرار ندهيد.

«خدای تعالی ياور مستضعفان است»

اگر چه ممکن است انسان خطاهائی داشته باشد و حتّی مؤاخذه هم بشود و يا صفات رذيله ای در او وجود داشته باشد ولی در نتيجه به نفع مستضعفين واقع شود و آن خواست خدا هم باشد. مثلاً اگر چه بنی اسرائيل نمی بايست اين همه سؤال در صفات آن گاو از حضرت موسی بکنند ولی به آن جوانی که پدر صالحی داشت، خدای تعالی در مقابل فروش آن گاو ثروت خوبی عنايت کرد و به اصطلاح از جهل مردم و از ضعف ايمان مردم به نفع آن جوان استفاده شد که جنبه جريمه جهل و ايمان ضعيف آنها هم بود.

«جمعی از بنی اسرائيل از جريان اطّلاع داشتند»

در بعضی از تفاسير آمده که فردی به تنهائی «عاميل» را کشت و او را نزد حضرت موسی آورد و خود را پسرعموی «عاميل» معرّفی کرد و طلب خون او را نمود ولی از آيه 72 سوره بقره استفاده می شود که جمعی از بنی اسرائيل از قاتل اطّلاع داشتند و آن را کتمان می کردند و خدای تعالی حقيقت را روشن فرمود. زيرا می فرمايد: «واللّهُ مُخْرجٌ ما کنْتُمْ تکتُمُون» اگر فقط يک نفر که همان قاتل باشد از جريان اطّلاع می داشت و بقيّه مطّلع نبودند، خدای تعالی با کلمه جمع آن را ادا نمی فرمود و ممکن است که چون خطاب به بنی اسرائيل است و تذکر مسائل گذشته و نعمتهائی که خدا به آنها داده است بوده. اگر چه آن کار را فردی انجام داده است ولی چون فسادش دامنگير همه می شده و مسأله زنده شدن مقتول برای همه آنها مفيد بوده خدای تعالی خطابات اين قضيّه را به همه آنها فرموده و با لفظ جمع همه آنها را منظور نموده است.

«آيه 74 سوره بقره»

ثُمّ قستْ قُلُوبُکمْ مّنْ بعْد ذلک فهی کالْحجارة اوْ اشدُّ قسْوةً و انّ من الْحجارة لـما يتفجّرُ منْهُ الاْنْهارُ و انّ منْها لـما يشّقّقُ فيخْرُجُ منْهُ الْـمـاءُ و انّ منْها لـما يهْبطُ منْ خشْية اللّـه و ما اللّهُ بغافلٍ عمّا تعْملُون (74)^{^[357]}

«ترجمه آيه 74 سوره بقره»

ولی دلهای شما پس از اين واقعه قساوتش بيشتر شد و آن مانند سنگ و بلکه از سنگ سخت تر گرديد. زيرا سنگ گاهی می شکافد و از آن نهرها جاری می شود و بعضی از آنها منشق می گردد و از آن آب بيرون می آيد و بعضی از آن سنگها از خوف خدا از سر کوه به زير می افتند و خدا از آنچه می کنيد غافل نيست. (74)

«توضيح آيه 74 سوره بقره»

«چگونه دل انسان سخت می شود»

گاهی انسان در اثر لجبازی و بی اعتنائی به بزرگترها و بی ادبی در مقابل آنها حياء و ملاحظه و انعطافش کم و کمتر می شود و بلکه کم کم از بين می رود. اينجا است که اين بی توجّهی منجر به بی اعتنائی به دين و قساوت قلب و خواب غفلت می گردد که سخنان پيامبران الهی و مواعظ حسنه با همه تأثيرش در ديگران هر چه به آنها موعظه می شود ابدا تأثيری ندارد.

ما اگر بخواهيم در رديف مثلی که خدای تعالی برای دل سخت و غيرقابل انعطاف زده، دلها را مثل بزنيم، بايد بگوئيم دلها در نرمی و سختی به سه بخش تقسيم می شوند. يعنی بعضی از دلها از سنگ سخت ترند زيرا گاهی سنگ آنچنان که بنی اسرائيل به چشم خود ديدند که با يک ضربه عصای حضرت موسی دوازده انفجار از او پيدا شد، می شکافد و تحت تأثير عصای حضرت موسی و ضربه های ديگر او واقع می شود ولی دلهای بنی اسرائيل با آن همه گفتار و معجزاتی که از حضرت موسی مشاهده نمودند نرم نمی شود و حتّی سخت دلی را به جائی می رسانند که خدای تعالی می فرمايد: «دلهای آنها سخت شده مثل سنگ و بلکه از سنگ هم سخت تر شده است». بنابراين به اين گونه دلها که در حقيقت دل مرده ای است و قابل هدايت نيست، نبايد اميدوار بود.

ولی بعضی از دلها مانند ديواری است که از سيمان ساخته شده باشد. اگر ميخ فولادی با ضربه های پی در پی محکم بر او فرود آيد ممکن است ديوار سوراخ شود و بالأخره اميدی به آن می رود.

امّا بعضی از دلها که اکثرا اين دلها مال مردم با ايمان و موعظه پذير است، نرم و آنچنان علوم و معارف و موعظه را می پذيرند که با آغوش باز از حقايق استقبال می کنند. دل آنها ظرفيّت پذيرفتن حکمت و علوم الهی را دارد و اگر تمرين اخلاص کنند و خود را به مقام مخلصين برسانند، حکمت از قلبشان به زبانشان جاری می گردد. انبياء عليهم السلام برای هدايت دو دسته اخير آمده اند.

ولی دسته اوّل به هيچ وجه قابل هدايت نيستند و خدای تعالی به پيامبر اکرم صلی الله عليه و آله فرمود: «چه آنها را بترسانی يا نترسانی آنها ايمان نمی آورند».

«فرق بين خشيت و خوف»

خشيت به معنی ترسی است که از روی محبّت و معرفت متوجّه انسان می شود. هيچگاه دوست از معشوقش نمی ترسد، بخصوص که معشوق او را دوست داشته باشد. ولی خشيت دارد يعنی می ترسد که مبادا محبوبش از او ناراحت شود و يا از دستش برود. می گويند: مجنون را نزد ليلی بردند او گريه می کرد. از او پرسيدند: چرا حالا که به وصل رسيده ای گريه می کنی؟ در جواب گفت: می ترسم ليلی را از من بگيرند. انسان در وصال بيشتر از زمان فراق، نگران فراق است.

اولياء خدا هر مقدار به خدای تعالی نزديکتر می شوند خوف و خشيتشان بيشتر می شود، هر مقدار از لقاء پروردگار بيشتر لذّت می برند ترس از اينکه مبادا روزی اين لذّت مناجات از آنها گرفته شود، بيشتر می گردد.

بعضی گفته اند که خشيت خوف شديد است و جمعی گفته اند خشيت خوفی است که با تعظيم باشد و در اين آيه شريفه که خشيت را به سنگ نسبت داده می خواسته به انسان بگويد که کوه و سنگ در اثر زلزله و باد و باران که از نشانه های خدا هستند خورد شده و شکاف بر می دارند ولی اين قلوب سخت تر از سنگ با ديدن نشانه های خدای تعالی و سخنان و مواعظ انبياء عليهم السلام فرود نمی آيند و خشيت ندارند و از خدای تعالی نمی ترسند.

«خدای تعالی غفلت ندارد»

برای پروردگاری که علم مطلق و محيط مطلق است، غفلت تصوّر نمی شود ولی چون انسان همه چيز را با آنچه خودش دارد مقايسه می کند و حتی می خواهد برای پروردگار زن و فرزند تصوّر کند و گاهی او را به صورت انسان می شناسد و او را مانند انسان غافل از همه چيز و يا بعضی از چيزها تصوّر می کند ولی پروردگار متعال همه تصوّرات او را رد کرده که منجمله غفلت و بی توجّهی به اشياء و آنچه بشر عمل می کند است و لذا فرموده خدا از آنچه می کنيد غافل نيست. (74)

«آيات 75 تا 79 سوره بقره»

افتطْمعُون انْ يُؤْمنُوا لکمْ و قدْ کان فريقٌ مّنْهُمْ يسْمعُون کلام اللّـه ثُمّ يُحرفُونهُ منْ بعْد مـا عقلُوهُ وهُمْ يعْلمُون (75) و اذا لقُوا الّذين امنُوا قالُـوا امنّا و اذا خلا بعْضُهُمْ الی بعْضٍ قالُـوا اتُحدثُونهُمْ بمـا فتح اللّهُ^{^[358]} عليْکمْ ليُحاجُّوکمْ بـه عنْد ربکمْ افلا تعْقلُون (76) اولا يعْلمُون انّ اللّه يعْلمُ مـا يُسرُّون و مـا يُعْلنُون (77) و منْهُمْ اُميُّون لايعْلمُون الْکتاب الاّ امـانی و انْ هُمْ الاّ يظُنُّون (78) فويْلٌ لّلّذين يکتُبُون الْکتاب بايْديهمْ ثُمّ يقُولُون هذا منْ عنْداللّـه ليشْترُوا بـه ثمنًا قليلاً فويْلٌ لّهُمْ مّمّا کتبتْ ايْديهمْ و ويْلٌ لّهُمْ مّمّا يکسبُون (79)

«ترجمه آيات 75 تا 79 سوره بقره»

آيا طمع داريد که به شما ايمان بياورند و حال آنکه جمعی از آنها کلام خدا را می شنوند، سپس بعد از آنکه آن را تعقّل کرده اند، تحريف می کنند و آنها حقيقت را می دانند. (75)

آنها وقتی که مؤمنين را می بينند، می گويند: ايمان آورده ايم. ولی وقتی با يکديگر خلوت می کنند، می گويند: چرا مطالبی را که خدا در خصوص اسلام و تأييد آن، برای شما باز کرده به مسلمانان می گوئيد؟ آيا می خواهيد آنها در پيشگاه پروردگار عليه شما استدلال کنند؟ آيا عقلتان را به کار نمی اندازيد؟ (76)

آيا اينها نمی دانند که خداوند پنهان و آشکار آنها را می داند. (77)

و جمعی از اينها بی سوادانی هستند که کتاب خدا را جز خيالات و توهّماتی نمی دانند اينها جز به گمانهای خود به چيز ديگری دل نبسته اند. (78)

پس وای بر کسانی که نوشته ای با دست خود می نويسند، بعد می گويند که اين نوشته از جانب خدا است، برای آنکه آن را به قيمت کمی بفروشند. پس باز هم وای بر آنها از آنچه به دست خود نوشته اند. و باز هم وای بر آنها از آنچه کسب می کنند. (79)

«توضيح آيات 75 تا 79 سوره بقره»

«سوء سابقه»

سوء سابقه، يکی از دلائلی است که انسان را از اعتبار ساقط می کند. کسی که سابقه بدی در اعمال، ميان مردم دارد، نبايد مورد اعتماد مردم واقع شود.

شخص معصيتکار يعنی کسی که به خدای تعالی وفاداری نکرده، چگونه از او انتظار داريم که به مردم وفادار باشد و به آنها خيانت نکند.

بنابراين بايد انسان از خيانتکار و معصيتکار انتظار وفاداری و طمع کار خوب را نداشته باشد. حتّی مسلمانها از کسانی که در زمان قدرتمنديشان خيانت می کرده اند نبايد انتظار داشته باشند که مسلمان واقعی شوند و به آنها اطمينان کنند. اين يک قاعده کلّی و يک دستور اسلامی است. در زمان رسول اکرم صلی الله عليه و آله يهود بخصوص در مدينه پس از غلبه اسلام خدمت رسول اکرم صلی الله عليه و آله می رسيدند و اظهار ايمان و اسلام می کردند و مردم مدينه که از قبل با آنها همسايه بودند با نظر خوبی به آنها نگاه می کردند و به آنها اطمينان پيدا کرده بودند و حال آنکه بعضی از آنها منافقانه عمل می نمودند. يعنی در ظاهر اظهار ايمان می کردند و وقتی در بين خودشان بودند به کفّار ملحق می شدند و اظهار محبّت نسبت به آنها می نمودند. خدای تعالی به مردم مسلمان خطاب فرموده که آيا شما انتظار داريد که آنها به راه و روش و دين شما ايمان داشته باشند؟ اينها همانهائی هستند که بعضی از آنها در گذشته کلام خدا را در تورات شنيدند و آن را فهميدند و سپس آن را تحريف کردند و به اقوام خود خيانت نمودند. اينها وقتی مسلمانها را ملاقات می کنند می گويند: ما هم ايمان آورده ايم. ولی اينها دروغگو و خيانتکار هستند. (76)

«سوژه به دست ديگران دادن»

جمعی از يهوديها که تا حدّی پاک و بی آلايش بودند و با مسلمانها به خاطر داد و ستد و همجواری، رفت و آمدی داشتند، گاهی مردم مسلمان از آنها می شنيدند که می گفتند: ما در تورات اوصاف حضرت محمّد صلی الله عليه و آله را ديده ايم و خصوصيات او را شنيده ايم. بزرگان از علمای يهود که منافع خود را با اطّلاع مسلمانها از اين مطالب در خطر می ديدند، آنها را جمع می کردند و به آنها می گفتند: چرا مطالبی را که خدا برای شما باز کرده و توضيح داده به مسلمانها می گوئيد و به دست آنها سوژه می دهيد که آنها بعدا با شما بحث کنند و اين دلائل و اقرار را عليه شما در دنيا و آخرت نقل نمايند و شما را محکوم کنند؟ چرا شما عقلتان را بکار نمی اندازيد؟

ولی آنها نمی دانند که خدای تعالی هر چه را مخفی کنند و يا علنی نمايند همه را می داند. (77)

«بيچاره بی سوادها»

يک دسته از مردم بی سواد هستند و خرافی و جز به خيالات و اوهامشان به چيز ديگری دل نبسته اند. اينها با آنکه می دانند بعضی از رهبرانشان برای منافع خود حقايق را به آنها معرّفی نمی کنند و تنها آنها را به خرافات دلگرم نموده و آنها را به مقصد حقيقی راهنمائی نمی کنند، در عين حال به خاطر غفلتی که دارند در پی تحقيق نمی روند و به همان اوهام و خيالات اکتفا می کنند.

جمعی از اينها مستضعف فکری هستند و حقايق را نمی توانند درک کنند ولی اکثريّت که مورد نکوهش هم واقع می شوند در اثر بی توجّهی ومسامحه در دين و تنبلی، از مذهبشان تحقيق نمی کنند و در عين آنکه به همه چيز اهميّت می دهند، از حقايق دينی تحقيق نمی کنند و اکثرا خرافات و عادات و رسومات را جزء دين می دانند و متأسّفانه بعضی از علماء و دانشمندان هم برای آنکه مبادا مريدها را از دست بدهند در پيروی از خرافات به آنها کمک می کنند و آنها را تأييد می نمايند که پروردگار متعال درباره اين دسته از خائنين که به عنوان علما و دانشمندان خود را در ميان علمای ربّانی و عارفان صمدانی انداخته اند، مکرّر با کلمه «ويل» که به معنی وای و هلاکت است، از آنها ياد کرده و می فرمايد:

وای بر کسانی که نوشته ای را با دست خودشان می نويسند و بعد به دروغ می گويند که اينها از جانب خدا است، به خاطر آنکه بتوانند مريدهای خود را نگه دارند و از آنها استفاده مختصری بکنند. وای بر اينها و آنچه را که به دست خود نوشته اند و وای بر اينها به خاطر آنچه از اين راه کاسبی می کنند. (79)

«علّت تفرقه بين مسلمانها و يهود و نصاری چيست؟»

جمعی از علماء يهود و نصاری به خاطر چند عملی که در کتاب تورات و انجيل انجام داده اند بين خودشان و مسلمانها شکافهای عميقی بوجود آورده اند و حال آنکه خدای آنها همان خدای مسلمانها بوده و قوانين و احکام آنها همان قوانين و احکام اسلام بوده است. اگر آنها اين تفرقه را دامن نمی زدند، امروز اين نامها نمی توانستند سه مذهب بزرگ عالم را از هم جدا کنند و ابرقدرتها از اين راه از بشر بهره برداری نمايند.

آنها اوّل کاری که کرده اند و آن را اسلام و قرآن ريشه همه جدائيها می داند، تحريف تورات و انجيل بوده است. يهوديها دهها بار مطالب تورات را به مقتضی زمانشان تغيير داده و به تورات و خدای تعالی نسبت داده اند و به قول «مستر هاکس» در مقدّمه کتاب قاموس کتاب مقدّس در مدّت هزار و پانصد سال توسط 39 نفر تورات تأليف گشته است.

مسيحيها که از روز اوّل انجيل مسيح را از دست داده و اناجيل چهارگانه را که متعلّق به «لوقا» و «يوحنا» و «مرقس» و «متی» است در اختيار دارند. اين اناجيل علاوه بر آنکه منتسب به خدای تعالی و حضرت مسيح نيستند با هم در اکثر مطالب اختلافات فاحشی دارند و بالاخره تحريف تورات و انجيل سبب شده که آنها با مسلمانها اختلاف زيادی پيدا کنند.

در تمام اختلافات به حکم عقل و منطق تقصير با علماء يهود و نصاری بوده که شايد در آينده و به مناسبتهای مختلف اين مطلب را اثبات کنيم.

و بر همين اساس و به خاطر اغراض شناخته شده ای اسم خاصّ را ترجمه کرده و در بسياری از موارد که نام رسول اکرم صلی الله عليه و آله و اوصيائش در تورات يا انجيل برده شده بود، آن را به «روح راستی» ترجمه نموده اند و اين نيز سبب ديگری از اختلاف بوده و بسياری از اختلافات را اين عمل ناصحيح بوجود آورده است و ديگر آنکه يهود و نصاری خدای تعالی را با خود مقايسه کرده و او را دارای زن و فرزند می دانند و عيسی مسيح را پسر خدا تصوّر کرده و معتقد به تثليث گرديده اند که اين مسأله ريشه اختلافات بسياری با مسلمانها که موحّدند بوده و مسيحيّت را از اسلام جدا کرده است. به هر حال اميد است علمای يهود و نصاری روزی انصاف دهند و اين اختلافات را که اکثرا از ناحيه آنها بين مردم خداشناس مسيحی و مسلمان بوجود آمده، برطرف کنند و وحدت انسانی را ايجاد نمايند والاّ اگر اين کار را نکنند بايد همان گونه که قرآن در اين آيه می گويد، ما هم بگوئيم: «وای بر کسانی که تورات و انجيل را با دست خود نوشتند و آن را تحريف کردند و گفتند که اين مطالب از جانب خدا است. به خاطر آنکه به قيمت کمی آنرا معامله کنند و پولی به دست بياورند. باز هم وای بر آنها به خاطر آنچه با دست خود نوشته اند و باز هم وای بر آنها به خاطر درآمد مختصری که برای آن اين همه جنايت را مرتکب شده اند» و خدا کند که ما مسلمانها اين گونه نباشيم و مطالبی را که مردم مسلمان از حقيقتش اطّلاعی ندارند و ما می دانيم مربوط به اسلام نيست به خاطر زندگی مادّيمان به خدا نسبت ندهيم و به مردم عوام نگوئيم.

«آيات 80 تا 82 سوره بقره»

وقالُوا لنْ تمسّنا النّارُ الاّ ايّامًا مّعْدُودةً قُلْ اتّخذْتُمْ عنْداللّـه عهْدًا فلنْ يُخْلف اللّهُ عهْدهُ امْ تقُولُون علی اللّـه مـا لا تعْلمُون (80) بلی منْ کسب سيئةً و احاطتْ بـه خطيـئـتُهُ فاُولـئک اصْحابُ النّار هُمْ فيها خالدُون (81) و الّذين امنُوا و عملُوا الصّالحات اُولـئک اصْحابُ الْجنّة هُمْ فيها خالدُون (82)

«ترجمه آيات 80 تا 82 سوره بقره»

و گفتند آتش جهنّم به ما جز چند روزی بيشتر نخواهد رسيد. بگو: آيا شما از خدا در اين خصوص عهدی گرفته ايد و خدا عهدش را تخلّف نمی کند يا آنچه را که نمی دانيد به خدا نسبت می دهيد؟ (80)

بله، کسانی که گناه کنند و خطاهايشان بر آنها احاطه کند آنها همراه آتش هستند و در آن برای هميشه مخلّدند. (81)

ولی کسانی که ايمان بياورند و عمل صالح کنند، آنها بهشتی هستند و در آن برای هميشه مخلّد خواهند بود. (82)

«توضيح آيات 80 تا 82 سوره بقره»

«گفتار بی دليل»

يکی از اشتباهات انسان اين است که قوانين و وعده و وعيد الهی را با فکر خود تحليل و بررسی می کند و بر آنچه پروردگار اراده فرموده پيشی می گيرد و قضاوت می کند و حال آنکه خدای تعالی يکی از صفات ممتازه ملائکه را که می شمارد، می فرمايد: آنها در کلام بر خدا سبقت نمی گيرند.

ادب در مقابل خدای تعالی ايجاب می کند که به هيچ وجه چيزی را که خدا نفرموده، ما هم نگوئيم و قول به غير علم نداشته باشيم. زيرا ما ناقص العقليم و خدای تعالی حکيم مطلق است. کسانی که بدون دليل بعضی از چيزها را مستحب و بعضی را حرام و بعضی را مکروه و بعضی را واجب می دانند ولو در واقع درست هم گفته باشند بی ادبی کرده و در مقابل پروردگار فضولی نموده اند.

بنی اسرائيل بدون هيچ دليلی می گفتند: ما جز چند روزی در آتش جهنّم عذاب نمی شويم. وقتی از آنها سؤال می شد که چرا شما اين چند روز را عذاب می شويد، می گفتند: چون عمر دنيا هفت هزار سال است و ما از هر هزار سال يک روز بيشتر عذاب نخواهيم ديد و عدّه ديگری از آنها می گفتند: چون اجداد ما چهل روز گوساله پرستيدند ما را خدا جز همان چهل روز بيشتر عذاب نمی کند. اينها عقيده يهود بود. در روزی که پيغمبر اسلام صلی الله عليه و آله وارد مدينه شدند همه اين حرفها، بی دليل و غير قابل قبول و بلکه دور از عقل بود. پس به آنها بايد گفت:

اوّلاً شما چه دليلی داريد که عمر زمين هفت هزار سال است؟ و حال آنکه خلافش ثابت شده است و بعد چه ارتباطی بين عمر زمين و عذاب شما وجود دارد؟ و يا چه دليلی دارد که اجداد شما در هزارها سال قبل گوساله را پرستيده باشند و خدای تعالی شما را به همان مدّت بيشتر عذاب نکند؟ اگر اين گفتار و اعتقاد در ارتباط با وحی و تعهّد و قراردادی است که با خدا بسته ايد، خدای تعالی عهدش را نمی شکند و تخلّف از قراردادش نمی کند، يا سخن بدون مدرک و بدون دليل می گوئيد؟

بنابراين درسی که ما از اين جريان می گيريم اين است که بدون تحقيق و بدون دليل حرفی را نزنيم فکر و عقلمان قبل از گفتارمان فعّال باشد.

عاقل کسی است که اوّل فکر می کند. مطلبی را که می خواهد بگويد با عقلش صحّت و سقمش را بررسی می کند و بعد می گويد ولی جاهل و يا احمق کسی است که اوّل حرف می زند و بعد فکر می کند و غالبا از گفتار بی مدرک و بی دليل خود که مورد قبول جامعه واقع نشده پشيمان می شود و بايد مرتّب عذرخواهی کند که فرموده: مؤمن و عاقل کسی است که بد نمی کند، اشتباه نمی گويد و عذرخواهی هم نمی کند و معذرت نمی خواهد ولی منافق و احمق کسی است که بدی می کند، اشتباه می کند و زياد هم مجبور می شود که عذرخواهی کند.

«خدا عهدش را نمی شکند»

پروردگار متعال هيچگاه عهدی را که بسته باشد و يا وعده ای را که داده باشد، تخلّف نمی کند. زيرا تخلّف از عهد و وعده، از افرادی سر می زند که ناتوان در قدرت و يا فقير در وسعت و دارای ضعف باشند و خدای تعالی غنی مطلق است. همه کارها برايش آسان است. اگر چيزی را بگويد باشد خواهد بود. پس علّتی ندارد که عهدی را ببندد و يا وعده ای را بدهد و تخلّف کند، هرگز وعده و عهد خود را تخلّف نخواهد کرد. اين کار از بشر ضعيف عادی زشت است. حتّی علمای اخلاق گفته اند: بدترين و زشترين اخلاق رذيله ای که ممکن است انسان را از همه کمالات باز بدار عهدشکنی است.

مخصوصا اگر وقتی که انسان عهد می کند بداند که نمی خواهد به اين عهد وفا کند که در اين صورت دروغ هم گفته است و طبعا اين شخص دو عمل خلاف انجام داده است يکی دروغ گفته و ديگر تخلّف از عهدش نموده است.

بنابراين چون خدای تعالی از آينده خبر دارد و تخلّف از تعهّد برای او دروغ هم محسوب می شود، هيچگاه تخلّف از عهد نمی کند. (80)

«چه کسانی در آتش هميشه خواهند بود؟»

افرادی که هيچگاه بخشيده نمی شوند و هميشه در آتش خواهند بود، کسانی هستند که به خدای تعالی مشرک شوند و يا ولايت خاندان عصمت و طهارت عليهم السلام را نپذيرند. اينها هستند که خطا و نافرمانی بر آنها احاطه کرده و سر تا پای وجودشان را گرفته و به هيچ وجه لياقت آمرزش الهی را ندارند و بايد در دنيا در آتش صفات رذيله و در آخرت در آتش جهنّم بسوزند والاّ کسانی که از نظر اعتقادی پيرو ولايت باشند و اعتقاداتشان را از عقل و انبياء و ائمه اطهار عليهم السلام گرفته باشند ولی معصيتکار و يا حتّی تزکيه نفس نکرده باشند، احتمال نجات آنها زياد است. زيرا خدای تعالی وعده کرده که غير از شرک و اعتقادات انحرافی همه را بيامرزد. زيرا فرموده:

خدا نمی آمرزد کسی را که به او مشرک شود ولی پائين تر از آن را برای کسی که بخواهد می آمرزد.

امّا کسانی که گناهکارند خدای تعالی به آنها وعده فرموده که اگر گناهانشان آنها را به کفر و شرک نکشاند، مورد عفو قرارشان دهد.

زيرا فرموده از رحمت خدا مأيوس نشويد. خدا همه گناهان را می بخشد.

امّا کسانی که تزکيه نفس نکرده اند بدون ترديد نمی توانند با آن حال وارد بهشت شوند و اگر اعتقاداتشان صحيح باشد و در تحصيل اعتقادات از ولايت پيروی کرده باشند، روز قيامت خدای تعالی آنها را به تزکيه نفس وادار می کند و تا زمانی که خود را از رذائل اخلاقی پاک نکنند، وارد بهشت نمی شوند. ولی آن دسته علمائی که مطالبی از کتاب را می دانند و آنها را به مردم برای منافع خودشان نمی گويند و کتمان حقّ می کنند، خدای تعالی آنها را در آتش قرار می دهد و با آنها حرف نمی زند و در قيامت تزکيه شان نمی کند و برای آنها عذاب دردناکی خواهد بود. (مضمون آيه 174 سوره بقره)

زيرا اينها به خدا و مردم خيانت کرده اند و هدايت را با گمراهی و عذاب را با مغفرت عوض کرده اند. (81)

«چه کسانی در بهشت هميشه می مانند؟»

از نظر قرآن دو چيز از همه بيشتر در ورود به بهشت مؤثّر است: اوّل ايمان به حقيقتها و اعتقاد صحيح. دوّم عمل صالح و آنچه شايسته برای انسان در اعمال و رفتار است.

عقائد صحيح درباره خدای تعالی و وحدانيّت او و اعتقاد به رسالت حضرت محمّد صلی الله عليه و آله و دوازده وصی آن حضرت و معاد جسمانی که اگر انسان اعتقاد به اينها نداشته باشد و ايمانش به آنها کامل نباشد نمی تواند وارد بهشت شود و امّا عمل صالح همان اعمالی است که شايسته مقام والای انسان است.

توضيح آنکه هر موجودی برای کاری که ساخته شده است اگر به همان کار مشغول گردد و آن کار را صحيح و درست انجام دهد موجود شايسته ای بوده و عملش صالح و شايسته است. مثلاً اسب که برای دويدن خلق شده، اگر بهتر از همه بدود اسب شايسته ای است و اگر گاو که برای شير دادن خلق شده، بيشتر از همه شير بدهد گاو شايسته ای است. به همين ترتيب هر موجودی که برای کاری خلق شده اگر در آن کار بهترين باشد صالح تر و شايسته تر است. ولی اگر آنها جايشان با يکديگر عوض کنند از شايستگی می افتند و ارزشی ندارند. مثلاً اگر اسب شير خوبی بدهد ولی دونده نباشد يا اگر گاو خوب بدود ولی شير ندهد، هيچ کدام با ارزش و شايسته نيستند.

انسان صالح آن انسانی است که برای آنچه خلق شده موفّق ترين و بهترين باشد و اعمال صالح او آن اعمالی است که بايد او انجام دهد و تا می تواند جای خود را با سائر حيوانات عوض نکند.

اينجا ممکن است سؤال شود که آيا انسان برای چه خلق شده تا با شناخت اين موضوع انسان صالح و عمل صالح او را بشناسيم؟ در جواب می گوئيم: از نظر قرآن و عقل انسان برای مقام خليفه اللّهی و انس با خدای تعالی بوسيله بندگی و اطاعت از حضرت حقّ جلّ و علا خلق شده و عقل و علم، غير از اين مقام را برای انسان جائز نمی داند، پس اگر انسانی تنها به خوردن و استراحت کردن و اعمالی که در آنها با حيوانات مشترک است خود را سرگرم نمود و برای رسيدن به مقام خليفه اللّهی کوشش نکرد، انسان صالحی نبوده و اعمالش صالح نيست. بنابراين هر کجا در قرآن از ايمان و عمل صالح ياد شده منظور آن چيزی است که در بالا شرح داده شد و در همه جا رستگاری و بهشت و خوشبختی و سعادت برای اين چنين انسانی تضمين شده است. لذا پروردگار متعال در آيه 82 سوره بقره فرموده: کسانی که ايمان بياورند و عمل شايسته کنند، آنها اهل بهشت اند و در آن بهشت آنها هميشه خواهند بود.

«آيه 83 سوره بقره»

و اذْ اخذْنا ميثاق بنـیاسْر ائيل لا تعْبُدُون الاّ اللّه و بالْوالديْن احْسانًا و ذی الْقُرْبی والْيتامی والْـمساکين و قُولُوا للنّاس حُسْنًا و اقيمُوا الصّلوة و اتُوا الزّکوة ثُمّ تولّيْتُمْ الاّ قليلاً مّنْکمْ وانْتُمْ مُّعْرضُون (83)

«ترجمه آيه 83 سوره بقره»

زمانی که از بنی اسرائيل عهد و ميثاق گرفتيم که جز خدا را عبادت نکنيد و به پدر و مادر و نزديکان و يتيمها و بيچارگان نيکی کنيد و با مردم خوب و نيکو حرف بزنيد. نماز بخوانيد و زکات بدهيد. ولی جز عدّه کمی از شما همه تان روگردانديد و از حقيقت اعراض نموديد. (83)

«توضيح آيه 83 سوره بقره»

«فرمانده واقعی»

فرمانده واقعی بايد دارای چند صفت باشد تا فرمانبردار از او عقلاً پيروی کند.

اوّل: بايد فرمانده همه مصالح و مفاسد چيزی را که فرمان می دهد بشناسد و آنها را در نظر بگيرد.

دوّم: تا جائی که ممکن است منافع شخصی خود را منظور نکند و بيشتر يا منافع جامعه و يا منافع فرمانبردار را منظور نمايد.

سوّم: بايد تحت برنامه صحيحی فرمانش باشد و از هرگونه بی نظمی و عدم قاطعيّت دور باشد.

چهارم: فرمانده بايد از يک برتری نسبی در مقابل فرمانبردار برخوردار باشد و بتواند به او امر و نهی کند.

بنابراين تنها فرماندهی که از همه صفات فوق صد درصد برخودار است و بلکه به هيچ وجه قابل مقايسه با فرماندهان حتی واجد شرائط هم نيست، پروردگار متعال است. او همه مصالح و مفاسد را می داند. او به هيچ وجه از بندگی و اطاعت بشر بهره ای نمی برد و همه چيز را در جای خود و تحت نظام صد درصد صحيح انجام می دهد و بدون ترديد خدای تعالی بزرگتر از آن است که وصف شود.

بنابراين اصول، بايد تنها از خدای تعالی اطاعت کرد. تنها از او فرمان گرفت. تنها از او فرمانبرداری نمود و تنها او است که بشر را به مصالح و خوبيها راهنمائی می کند.

«چرا بايد به پدر و مادر نيکی کنيم؟»

صرف نظر از آنکه پدر و مادر زحمات بسياری برای رشد فرزندشان کشيده و او را تربيت کرده و بزرگ نموده اند، پدر و مادر اصل انسان و وسيله بوجود آمدن انسان اند. اين خود علّت اصلی برای نيکی به پدر و مادر است. علاوه لازمه حقّ شناسی و اجر زحماتی که روی محبّت، پدر و مادر نسبت به فرزند کشيده اند اين است که احترامات لازمه را فرزند در مقابل پدر و مادر انجام دهد و به آنها نيکی کند.

پدر و مادر سالهای شيرين عمرشان را با کمال محبّت صرف پرورش فرزندشان کرده اند. چرا نبايد فرزند به آنها نيکی کند؟ قاعده عقلی و عرفی و اسلامی اين است که جزای احسان، احسان است و جزای محبّت، محبّت است.

«نيکی به خويشاوندان»

يکی از فوائد خوش رفتاری با خويشاوندان اين است که همه با هم بخصوص با شناختی که از هم دارند متّحد و دوست شده و با يکديگر صميميّت پيدا می کنند و آبروی يکديگر را حفظ می نمايند و آنها مانند يک روح در چند بدن می گردند و اگر بخواهد کسی يکی از آنها را تضعيف کند وبه او ظلم نمايد، بقيّه خويشاوندان پشتيبان او شده و ظلم را از او دفع می کنند و هيچگاه کسی مورد تجاوز ظالمی واقع نمی شود.

«نيکی به يتيمها»

يتيم آن کسی است که هنوز نياز به مهر پدر و مادر دارد ولی آنها را به هر دليلی که بوده از دست داده و نيازش باقی مانده است.

لذا پروردگار متعال با اين فرمان که به يتيم نيکی کنيد، خواسته است که آن نياز را جبران کند و مهربانی مردم مسلمان را به سوی يتيم گسيل نمايد.

محبّت به يتيم علاوه بر رواياتی که اجر و ثواب زيادی برايش ذکر کرده اند، موافق با فطرت و عاطفه انسان است.

لذا بايد به يتيمها نيکی و محبّت نمود و آنها را مورد عواطف دوستانه خود قرار داد.

«نيکی به مساکين»

در ميان افراد بشر کسانی هستند که به هر دليلی که بوده در زندگی درمانده شده و نمی توانند زندگی معمولی خود را بگذرانند، اينها بايد مورد ترحّم مردم مسلمان و بلکه به طور کلّی مورد ترحّم انسانها واقع شوند. هر وجدانی بدون هيچ تأمّلی می گويد: انسانهای ضعيف را، انسانهای درمانده و مسکنت خورده را، بايد کمک کرد و مورد ترحّم و نيکی قرارشان داد. لذا پروردگار متعال سفارش آنها را به مردم مسلمان کرده و از آنها و امّتهای قبل مانند بنی اسرائيل خواسته که به مسکينها نيکی کنند.

«با مردم، خوب سخن بگوئيد»

سخن گفتن ممکن است گاهی مايه خوشحالی و فرح ديگران شود و هم ممکن است مانند نيش عقرب گزنده و آزاردهنده باشد. افرادی هستند که از زبانشان جز فحش و بدگوئی و غيبت چيزی خارج نمی شود. بعضی از آنها با آنکه خودشان از آن وضع نارحت اند ولی روی عادت فحّاش و بدزبانند.

پيشوايان اسلام فرموده اند: ممکن نيست مؤمن، سبّ کننده و فحش دهنده باشد.

در اين آيه شريفه خدای تعالی آمرانه دستور می دهد که با مردم نيکو حرف بزنيد خوش سخن و خوش بيان و خوش برخورد باشيد. و آنچه به مردم می گوئيد خوب و نيکو باشد تا در طرف ايجاد سرور و فرح نمائيد، تا اتّحاد و دوستی بين شما و ديگران بوجود بيايد.

«نماز را برپا بداريد»

در اين آيه چون خطاب به بنی اسرائيل است و از آنها برای نماز تعهّد گرفته شده، بايد ببينيم که نماز در آن زمان در آئين آنها چه بوده و چگونه انجام می شده است.

ناگفته نماند به خاطر آنکه دين يهوديّت تحريف شده نمی توان کيفيّت خاصّی را برای نماز آنها در نظر گرفت ولی اين قدر مسلّم است که طبق آنچه از قرآن و کتاب قاموس کتاب مقدّس استفاده می شود:

نماز آنها عبارت بوده از دعای انفرادی يا دسته جمعی و منظور از آن متکلّم شدن و صحبت داشتن با خدا و خواستن احتياجات و اظهار شکر و امتنان برای الطاف و مراحم او.

و بايد در نماز آنچنان که برای خود دعا می کنيم برای ديگران نيز همان طور دعا کنيم. علی الخصوص به جهت سلاطين و مقتدرين و ارباب مناسب و خويشان و دوستان و حتّی دشمنان و نماز جز به حضرت ايزد منّان به ديگری بجا آورده نمی شود و در نماز جائز است که جميع احتياجات جسمانی و نفسانی حتّی نان روزانه خود را نيز از حضور مبارکش بطلبيم.^{^[359]}

ضمنا نماز در تمام اديان بوده و در همه اديان در دعا و ارتباط با خدای تعالی و انس با او خلاصه می شده است و در اين آيه که خطاب به بنی اسرائيل شده، منظور از اقامه نماز برپا داشتن ارتباط مردم با خدای تعالی و انس با حضرت حقّ و خواستن حوائج از ذات مقدّس متعال بوده است.

«زکات بدهيد»

درباره ريشه معنی زکات مطالب بسياری نقل شده ولی هر کجا که گفته اند: زکات بدهيد، منظور زکات واجب که در فقه خصوصيّات و احکامش گفته شده، بوده و حدّاکثر شامل صدقات مستحبّه می گردد.

زکات در حقيقت ماليات شرعی و دينی است که در تمام مذاهب بوده و طبق اين آيه خدای تعالی از بنی اسرائيل هم ميثاق گرفته که زکات بدهند.

در کتاب قاموس کتاب مقدّس درباره صدقات چنين می نويسد:

از جمله اوامر واجبه اسرائيليان واگذاشتن گوشه و کنار مزارع بوده که آنها را در موقع حصاد صرف نظر کرده و خوشه چينی نکنند و به جهت فقرا واگذارند …. آنها مأمور بودند که از نوبر محصولات خودشان در حضور کاهنان عصر بياورند که او به حضور خداوند تقديم نمايد. آنها هر سه سال يک مرتبه می بايست عشر محصولات ارض را به بلاويان و يتيمان و غرباء و بيوه زنان بدهند.

ولی با کلمه زکات در کتاب مقدّس فعلی دستوری به يهود و نصاری داده نشده است.

امّا در شرع مقدّس اسلام مکرّر از زکات ياد شده و در بيشتر جاها در کنار اقامه نماز، زکات دادن تأکيد شده است. اين موضوع مسلّم مربوط به تحريف کتاب مقدّس می باشد و به خاطر آنکه علمای بنی اسرائيل بتوانند دل مالکين و ثروتمندان را بدست بياورند، مسأله زکات دادن را از کنار اقامه نماز حذف کرده اند و اگر حذف نمی شد، طبعا هماهنگی بين قرآن و کتاب مقدّس از گذشته تا حال باقی بود.

امّا بنی اسرائيل به پيمانهای الهی که با او بسته بودند (يعنی تنها خدا را بپرسند و به پدر و مادر و خويشاوندان و يتيمها و مساکين نيکی کنند و با مردم، خوب حرف بزنند و نماز را برپا دارند و زکات را بدهند.) عمل نکردند و آن عهد و ميثاق را جز کمی از آنها بقيّه شکستند و روگردان شدند و اعراض از همه سعادتها نمودند. (83)

«آيات 84 تا 86 سوره بقره»

و اذْ اخذْنا ميثاقکمْ لاتسْفکون دمـائکمْ ولا تُخْرجُون انْفُسکمْ مّنْ ديارکمْ ثُمّ اقْررْتُمْ و انْتُمْ تشْهدُون (84) ثُمّ انْتُمْ هؤُلاء تقْتُلُون انْفُسکمْ و تُخْرجُون فريقًا مّنْکمْ مّنْ ديارهمْ تظاهرُون عليْهمْ بالاْثْم والْعُدْوان وانْ يأْتُوکمْ اُساری تُفادُوهُمْ و هُو مُحرّمٌ عليْکمْ اخْراجُهُمْ افتُؤْمنُون ببعْض الْکتاب و تکفُرُون ببعْضٍ فمـا جز اءُ منْ يفْعلُ ذلک منْکمْ الاّ خزْی فی الْحيوة الدُّنْيا و يوْم الْقيامة يُردُّون الـی اشد الْعذاب و ما اللّهُ بغافلٍ عمّا تعْملُون (85) اُولـئک الّذين اشْتروُا الْحيوة الدُّنْيا بالاْخرة فلايُخفّفُ عنْهُمُ الْعذابُ ولا هُمْ يُنْصرُون (86)

«ترجمه آيات 84 تا 86 سوره بقره»

و زمانی که از شما پيمان گرفتيم که خون يکديگر را نريزيد و يکديگر را از شهرهايتان بيرون نکنيد. سپس شما به اين پيمان اقرار کرديد و شاهد آن بوديد. (84)

ولی همين شما آنهائی هستيد که می کشيد يکديگر را و جمعی از خودتان را از شهرهايشان بيرون می کنيد و عليه آنها تظاهر به گناه و دشمنی می کنيد و حال آنکه اگر آنها را به عنوان اسير برايتان بياورند، از آنها برای آزاديشان فديه می خواهيد و حال آنکه بيرون کردن آنها بر شما حرام بوده. آيا شما به بعضی از مطالب کتاب ايمان داريد و به بعض ديگر کافريد؟! آيا جزای کسی که از شما اين کارها را بکند چيزی جز خواری و پستی در زندگی دنيا هست؟! و اينان در روز قيامت به سخت ترين عذاب تحويل داده می شوند و خدا از آنچه می کنيد غافل نيست. (85)

اين مردم آنهائی هستند که زندگی دنيا را در مقابل آخرت خريده اند و به هيچ وجه در عذابشان تخفيف داده نمی شود و آنها ياری نمی گردند. (86)

«توضيح آيات 84 تا 86 سوره بقره»

«عهد و پيمان از بنی اسرائيل»

خدای تعالی برای چيزهای مهمّ و حياتی از بنی اسرائيل و سائر مردم چه در «عالم ذر»^{^[360]} و چه در اين دنيا بوسيله انبياء عهد و پيمان گرفته است.

خدای تعالی با اين عهد و پيمان می خواسته مردم را بهتر و محکمتر به وظائفشان وادار نمايد و بلکه حقايق و انسانيّت را به آنها تعليم دهد و چون بنی اسرائيل بيشتر از سائر امّتها لجوج و نافرمان بوده اند، عهد و پيمان آنها را محکمتر و بيشتر متذکر شده است و لذا در آيه 84 سوره بقره عهد و پيمان را تکرار می کند و از آن دوباره ياد می کند و می فرمايد: آن وقتی که از شما عهد و ميثاق گرفتيم که خونريزی نکنيد و يکديگر را نکشيد و ديگران را از شهرتان بيرون نکنيد.

«خونريزی نکنيد و يکديگر را نکشيد»

يکی از گناهان نابخشيدنی کشتن ديگران و آنها را از حقّ حيات سلب نمودن است. دنيای متمدّن امروز اگر چه از خونريزيهای دسته جمعی دوری نمی کند ولی قتل و اعدام را محکوم می نمايد.^{^[361]} اگر بنا باشد هر کس که قدرتش بيشتر شد، بتواند خون ضعفا را بريزد و امنيّت جانی را از بين مردم بردارد، هرج و مرج بوجود می آيد و حکومت را تضعيف می کند و نظام جامعه را درهم می ريزد.

لذا امروز، ترور و خونريزی را دنيا محکوم کرده و دولتهائی که با هم دشمن اند يکديگر را به ترور و قتل و اعدام متّهم می نمايند.

بر همين اساس يکی از تعهّداتی که خدا از بنی اسرائيل گرفته و در آيه 84 ذکر فرموده اين است که بايد تعهّد بدهيد خون يکديگر را نريزيد.

«ديگران را تبعيد و آواره نکنيد»

يکی از بدترين کارهائی که طاغوتهای هر زمان نسبت به مردم ضعيف انجام می دادند، تبعيد و آواره نمودن مردم از شهر و ديار خود بوده است. اگر چه در بعضی از موارد برای حکومتهای دينی و رهبران مذهبی از طرف پروردگار متعال اجازه تبعيد داده شده ولی بعضی از بنی اسرائيل و بعضی از قدرتمندان مسلمان بدون هيچ علّتی بلکه تنها به خاطر اغراض شخصی و يا منافع مادّی خود، همکيشان و هموطنان خود را از شهر و زندگيشان بيرون می کردند و آنها را آواره می نمودند.

خدای تعالی در آيه 84 سوره بقره می فرمايد: ما از بنی اسرائيل ميثاق گرفتيم که خون برادران و دوستان و هموطنان و همکيشان خود را نريزيد و کسانی را که مانند جان خودتان هستند لااقل آنها را از شهر و ديارتان آواره نکنيد و شما بنی اسرائيل اين پيمان را اقرار نموديد و گواهی داديد. امّا پس از مدّت کوتاهی اين پيمان را شکستيد و دوستانی را که مثل جان خودتان بودند کشتيد و جمعی از آنها را از خانه و کاشانه شان آواره کرديد و عليه آنها به گناه و دشمنی تظاهر کرديد. (84)

«اعمال ضدّ و نقيض بنی اسرائيل»

يهود «بنی قريظه» با قبيله «اوس» که اهل مدينه بودند، هم پيمان شده که اگر دشمنی به هر يک از آنها حمله می کرد به کمک يکديگر آن دشمن را دفع می نمودند و از آن طرف يهود «بنی نضير» با قبيله «خزرج» نيز هم پيمان بودند و وقتی که بين «اوس» و «خزرج» جنگ و نزاعی بوجود می آمد طبعا بنی قريظه به جمعيّت «اوس» و «بنی نضير» به قبيله «خزرج» کمک می کردند.

واضح است که در اين جنگها يهوديان «بنی قريظه» با يهوديان «بنی نضير» در مقابل يکديگر قرار می گرفتند و آنها خودشان را به دست خودشان می کشتند و عذرشان اين بود که با «اوس» و «خزرج» پيمان نظامی دارند ولی بعد از جنگ برای آزادی اسيران جنگی خود فديه می دادند و آنها را طبق دستور تورات آزاد می کردند.

قرآن اين اعمال ضدّ و نقيض آنها را محکوم می فرمايد و می گويد:

آيا به بعضی از قوانين کتاب تورات ايمان داريد و فديه می دهيد و اسيران را آزاد می کنيد و به بعض ديگر از قوانين تورات که فرموده يکديگر را نکشيد و آنها را آواره نکنيد، ايمان نداريد و آن قوانين را ناديده می گيريد؟ جزای کسی که از شما اين گونه عمل کند جز رسوائی در زندگی دنيا و تحويل دادن او به شديدترين عذابها چيزی نيست و اين را هم بدانيد که خدای تعالی از آنچه شما عمل می کنيد غافل نيست. (85)

«دنيا را بر آخرت ترجيح ندهيد»

دنيا هر چه باشد در مقابل آخرت محدود به زمان کوتاهی است. لذا رياست و ثروت و مکنت دنيا هم کوتاه و محدود است ولی آخرت بی نهايت و بی پايان است و طبيعی است که محدود در مقابل بی نهايت صفر است.

بنابراين هيچ عاقلی آخرت نامحدود را به دنيای محدود عوض نمی کند و اگر عوض کرد مربّی او حقّ دارد او را تنبيه کند. مثلاً اگر کسی يک ريال را بگيرد و صدها ميليارد تومان را بدهد و اين را به آن عوض کند، اوّلاً بسيار کار جاهلانه ای انجام داده و در ثانی مربّی او، ربّ او، می تواند او را تنبيه کند. لذا خدای تعالی درباره کسانی که برای زندگی دنيا، ديگران و يا خوديها را می کشند و يا آنها را آواره می کنند و آخرت را به خاطر دنيا از دست می دهند، تخفيفی در عذاب و تنبيه آنها قائل نشده و به هيچ وجه به آنها کمکی نمی شود. (86)

«آيه 87 سوره بقره»

و لقدْ اتيْنا مُوسی الْکتاب و قفّيْنا منْ بعْده بالرُّسُل و اتيْنا عيسی بْن مرْيم الْبينات و ايّدْناهُ برُوح الْقُدُس افکلّـما جاءکمْ رسُولٌ بمـا لاتهْوی انْفُسُکمُ اسْتکبرْتُمْ ففريقًا کذّبْتُمْ و فريقًا تقْتُلُون (87)

«ترجمه آيه 87 سوره بقره»

ما به موسی کتاب داديم و پشت سر او پيامبران را فرستاديم. و به عيسی بن مريم دليل و بيّنه عنايت کرديم. و او را به وسيله روح القدس کمک نموديم. آيا بايد به آنچه پيامبران شما می آورند و می گويند و با هوای نفستان مخالفت دارد، تکبّر کنيد؟! آن وقت يک دسته از شما مطالب را تکذيب کنند و دسته ديگر پيامبران را بکشند. (87)

«توضيح آيه 87 سوره بقره»

«فرستادن پيامبران پی در پی»

بشر دورانهای مختلفی داشته است و بدون ترديد تا زمانی که قلم و کتاب در بين مردم رسميّت نداشته، مردم به خاطر عدم ظرفيّت و استعداد، کاملاً جاهل و بی سواد بوده اند. از آن طرف بر خدای تعالی که عهده دار هدايت بشر بوده لازم است که بدون وقفه پيامبرانی از جانب خود برای هدايت بشر ارسال فرمايد تا انسان در دنيا سرگردان نماند.

مردم دنيا تا زمان حضرت موسی بسيار کم و نادر به حقايق و معنويات و حتّی خدا و قوانين و انبياء و رسولان او توجّه داشتند و بيشتر ارسال رسل برای اين بود که مردم کم کم به فکر معنويّت و حقايق بيفتند و هر چه رو به افزايش می روند و ممکن است بيشتر به قوانين الهی نيازمند بشوند انبياء با جديّت و قاطعيّت بيشتری آنها را به قوانين الهی دعوت کنند ولی از زمان حضرت موسی که مردم مبتلا به فشارهای فرعون و قوانين طاغوتی او گرديده بودند و بيشتر از قبل به فکر عدالت و قوانين عادلانه و رهبر عدالت گستر بودند، خدای تعالی به حضرت موسی علاوه بر آنکه کتاب می دهد يعنی بوسيله کتاب قوانينی را که فرستاده بود تثبيت می کند، انبياء و رسولانی پشت سر حضرت موسی برای ادامه راه او می فرستد تا حقايقی را که حضرت موسی آورده بود بوسيله سائر رسولان تجديد شود و کهنه نگردد. اين رسولان که تعدادشان بسيار زياد بوده حقايق دينی و کتاب تورات را حفظ کردند و به مناسبتهائی برای مردم مطالب آن را بيان نمودند و دين خدا را زنده نگه داشتند و به مردم رشد دادند و وقتی مردم احساس نياز بيشتری به حقايق و معنويّات پيدا کردند خدای تعالی حضرت عيسی را که از روز تولّد تا آخر از سر تا به پايش معجزه می باريد و مورد تأييد روح القدس بود، برای مردم دنيا فرستاد تا آنها را به کلاس بالاتر و مرحله برتر و رشد بيشتر راهنمائی کند و آنها را مهيّا برای استفاده از محضر مبارک خاتم پيامبران حضرت محمّد بن عبداللّه صلی الله عليه و آله بنمايد.

«روح القدس کيست و چگونه انبياء را تأييد می کند؟»

از احاديثی استفاده می شود که روح القدس که به معنی روح پاک است همان روح پاکی است که در پيغمبر اکرم و ائمّه اطهار عليهم السلام بوده است و همان روح پاکی است که حضرت عيسی را کمک نموده و تأييد کرده است. پيغمبر و امام بوسيله اين روح که در آنها بوده، علم از زير عرش تا روی زمين را دارا بوده اند.

امام صادق عليه السلام به مفضّل بن عمر فرمود:

در وجود رسول اکرم صلی الله عليه و آله پنج روح است و يکی از آنها روح القدس است که بوسيله آن مقام نبوّت را به دوش می کشيده و وقتی که از دنيا می رود اين روح به امام منتقل می گردد و چون اين روح در پيامبر يا امام هست، خواب و غفلت و غيره در آنها و در علمشان تأثيری ندارد.

لذا ما در کتاب «در محضر استاد» نوشته ايم که روح القدس همه انبياء و اولياء را هدايت کرده، همه ملائکه را راهنمائی کرده، بوسيله او خدای تعالی همه اشياء را خلق کرده، معدن رحمت خدا است، منبع فيوضات الهی است، واسطه بين خدا و خلق است، محيط بر ما سوی اللّه است، ارادة اللّه و مشيّة اللّه و يداللّه است، او عقل کلّ و هادی سُبُل است، کسی که او را بشناسد خدا را شناخته است و کسی که او را دوست بدارد خدا را دوست داشته است، او امام مبين است که خدا همه علوم را در او قرار داده^{^[362]} و چيزی را بر او مجهول نگذاشته است، او اوّل چيزی است که خدا خلقش کرده و او را شاهد بر خلق خود قرارش داده و اين صفات جز بر رسول اکرم و ائمّه اطهار عليهم السلام بر کس ديگری تطبيق نمی کند. لذا می گوئيم که اينها بوده اند که انبياء و اولياء گذشته را تأييد می کرده اند.

«تکذيب کردن پيامبران»

بدترين صفات رذيله ای که ممکن است در وجود انسان ظهور کند و او را به بدبختی بکشاند، تکذيب ديگران و يا آنها را به دروغگوئی نسبت دادن است.

حالا اگر طرف مقابل ولی خدائی باشد و او را به دروغگوئی نسبت بدهيم، بدترين کار را کرده ايم و اگر آنها انبياء الهی باشند، باز از آن هم بدتر است. زيرا تکذيب کننده طرفش را از اعتباری که سرمايه موفّقيت او است می اندازد و اگر آنها انبياء باشند، تکذيب کننده با خدا جنگ کرده و رسما خدای تعالی را تکذيب نموده است و اين مساوی با کفر به خدا است.

«گناه کشتن انبياء»

در عالم گناهی بزرگتر از کشتن انبياء و ائمّه اطهار عليهم السلام نبوده و مساوی و بلکه بالاتر از شرک به خدا است و در گذشته بعضی از افراد ظالم و طاغوتی دست به اين کار بزرگ می زدند و انبياء و اولياء عليهم السلام را می کشتند. بخصوص بنی اسرائيل که در تاريخ و حديث آمده که در يک بين الطلوعين هفتاد نفر از انبياء را کشتند و به اين وسيله خود را گناهکارترين افراد بشر قرار دادند. آنها چون نمی فهمند که انبياء عليهم السلام چه می گويند و هدفشان چيست و انسان دشمن آنچه که نسبت به آن جاهل است می باشد. آنها به مجرّد آنکه انبياء و اولياء را مزاحم منافع مادّی خود تشخيص می دادند دست به اين عمل زشت و پر مسئوليّت می زدند و سعادت دنيا و آخرت خود را از بين می بردند و خود را در هر دو عالم بدبخت ترين مردم معرّفی می نمودند. اگر انسان در ابتداء جوانی تزکيه نفس بکند و خود را از صفات رذيله نجات دهد، تمام اعمالش توأم با عقل و فکر است و هيچگاه حتّی اشتباه هم نمی کند ولی اگر به صفات رذيله بخصوص قساوت قلب اجازه داد که در روحش باقی بمانند و رشد کنند آنها او را به جائی می رسانند که با خدای تعالی هم مبارزه کند و گناهان بزرگی از قبيل کشتن انبياء و اولياء عليهم السلام را انجام دهد.

بنابراين می بينيم که تزکيه نفس سرچشمه همه خوشبختيها و سعادتها است و عدم تزکيه نفس سر منشأ تمام بدبختيها و شقاوتها است.

«بشر می خواهد انبياء عليهم السلام مطابق خواسته های او عمل کنند»

انسان مغرور، انسان متکبّر، بشری که جهاد با نفس نکرده و روح خود را در مقابل عظمت پروردگار رام ننموده، وقتی با حقايق روبرو می شود، وقتی با گفتار انبياء عليهم السلام و قوانين الهی مصادف می گردد و از آن طرف می بيند که احکام الهی با هوای نفس او موافقت ندارد، کبر و غرورش به او اجازه نمی دهد که پيروی از انبياء و قوانين الهی بکند. هوای نفس او بر او مسلّط می شود و برای آنکه سرپوشی بر اشتباهات و اعمال زشت خود بگذارد انبياء عليهم السلام و قوانين دين را دروغ معرّفی می کند و آنها را تکذيب می نمايد و از همين جا بدبختی و شقاوتش شروع می شود و تا وقتی اين غرور و تکبّر در او وجود داشته باشد، نمی تواند حقايق را درک کند و در مقابل دين و مذهب سر فرود آورد.

لذا در آيه 87 سوره بقره پروردگار متعال به عنوان بيان اساس و ريشه و علّت تکذيب انبياء و کشتن آنها می فرمايد:

چرا هر وقت فرستاده ای، رسولی به سوی شما می آيد و با هوای نفس شما موافقت ندارد، در مقابلش تکبّر می کنيد و جمعی از آنها را تکذيب نموده و جمعی را می کشيد؟ اين عمل به خاطر عدم تهذيب نفس و هواپرستی است.

«آيات 88 تا 90 سوره بقره»

و قالُوا قُلُوبُنا غُلْفٌ بلْ لّعنهُمُ اللّهُ بکفْرهمْ فقليلاً مّا يُؤْمنُون (88) ولـمّا جاءهُمْ کتابٌ منْ عنْداللّـه مُصدقٌ لـما معهُمْ وکانُوا منْ قبْلُ يسْتفْتحُون علی الّذين کفرُوا فلـمّا جاءهُمْ مّا عرفُوا کفرُوا بـه فلعْنةُ اللّه علی الْکافرين (89) بئْسما اشْتروْا بـه انْفُسهُمْ انْ يکفُرُوا بمـا انْزل اللّهُ بغْيا انْ يُنزل اللّهُ منْ فضْلـه علی منْ يشاءُ منْ عباده فباءُو بغضبٍ علی غضبٍ و للْکافرين عذابٌ مُهينٌ (90)

«ترجمه آيات 88 تا 90 سوره بقره»

و گفتند: دلهای ما در غلاف و در پرده است، بلکه خدا آنها را به خاطر کفرشان لعنت کرد، پس کمی هستند که ايمان داشته باشند. (88)

و زمانی که از جانب خدا کتابی برای آنها فرستاده شد، با اينکه آن کتاب تصديق کننده آن چيزی بود که نزد آنها وجود داشت و آنها قبل از اين به خود وعده پيروزی بر کفّار را می دادند با اين همه وقتی آنچه را که می شناختند نزد آنها آمد و به آنها داده شد، به آن کفر ورزيدند.

پس لعنت خدا بر کافرين باد. (89)

آنان به قيمت بدی خود را فروختند که به آنچه خدا نازل کرده است، کافر شده و از حدّ خود تجاوز کردند. ولی خدا با فضلش بر هر که از بندگانش بخواهد آيات خود را نازل می کند. و به همين جهت کافران به غضبی بعد از غضبی گرفتار شدند. و برای کفّار مجازات ذليل کننده ای خواهد بود. (90)

«توضيح آيات 88 تا 90 سوره بقره»

«يأس از رحمت خدا»

گاهی انسان به آن درجه از شقاوت می رسد که خودش می داند ديگر قابل هدايت نيست و يا آنکه از رحمت خدا مأيوس می گردد و کسی که اين گونه فکر کند کافر است. زيرا سوءظنّ به خدای تعالی پيدا کرده و رحمت خدا را محدود دانسته و کسی که رحمت خدا را محدود بداند، خدا را نشناخته و کافر شده است.

حضرت يعقوب به فرزندانش گفت:

برويد و از يوسف و برادرش تجسّس کنيد و از رحمت خدا مأيوس نشويد. زيرا از رحمت خدا جز قوم کافر کس ديگری مأيوس نمی گردد.

در اينجا هم بنی اسرائيل گفته اند: دلهای ما در غلاف و در حجاب است و چيزی نمی فهمد. اگر تو ای پيامبر ما را بترسانی يا نترسانی ما به تو ايمان نمی آوريم». خدای تعالی به خاطر اين يأس و نااميديشان آنها را از رحمت خود دور فرموده و در نتيجه به خاطر کفرشان آنها را مستحقّ لعن دانسته و فرموده:

خدا آنها را به خاطر کفرشان لعنت کرده و کم کسی از آنها ايمان می آورند.

بنابراين بکوشيم، هر که و هر چه هستيم خود را از رحمت پروردگار مأيوس نکنيم و هميشه و در همه حال اميد به رحمت الهی داشته باشيم. (88)

«مغرور شدن به علم و دانش»

بعضی از قرّاء کلمه «غلف» که بايد لامش ساکن باشد آن را با «ضم لام» خوانده اند يعنی «غُلُف» قرائت نموده اند. اگر چه غُلُف جمع غلاف است ولی کتب لغت می گويند: وقتی که اين کلمه به ضم خوانده شود معنيش اين است که بنی اسرائيل می گفتند دلهای ما غلافهائی است برای علم و دانش يعنی آنچنان که شمشير در غلاف است علم و دانش هم در دل ما است.^{^[363]}

بنی اسرائيل گفتند: دلهای ما کانون نور دانش و معرفت است و ما از دانشمندان هستيم و اگر مطالب تو ای محمّد صلی الله عليه و آله قابل فهم بود و يا فائده ای می داشت، می خواست ما آن را درک کنيم و به دانشمان افزوده شود.^{^[364]}

امام عسگری عليه السلام در تفسير اين آيه می فرمايد:

معنی «قلوبنا غلف» اين است که آنها می گفتند: دلهای ما ظرف برای همه خوبيها و علوم است و دلهای ما پر از معرفت و حقايق است. در عين حال ما برای تو ای محمّد فضيلتی که در کتب الهی و يا در گفتار انبياء ذکر شده باشد نديده ايم. خدای تعالی آنها را رد می کند و می فرمايد: آن گونه نيست که آنها درباره دلهای خود می گويند بلکه خدا آنها را از خوبيها دور نموده و آنها را لعنت کرده و کم کسی از آنها ممکن است ايمان بياورند.

بنابراين غرور علمی علاوه بر آنکه خودش حجاب ضخيمی است، موجب لعنت و دوری از رحمت خدا هم می شود.

«چرا انسان وقتی به نعمتی می رسد کفران می کند؟»

بنی اسرائيل و يهود چون در کتابهای خود خوانده بودند که رسول اکرم صلی الله عليه و آله مبعوث می شود و معارف زيادی را همراه خود از جانب خدای تعالی می آورد، هميشه منتظر بعثت آن حضرت بودند و از خدای تعالی می خواستند که هر چه زودتر آن حضرت را برساند و گشايش و فتحی برای آنها بر کفّار بدهد. خدای تعالی هم دعای آنها را مستجاب فرمود و بوسيله بعثت رسول اکرم صلی الله عليه و آله فتح و پيروزی و ياری خودش را برای آنها قرار داد. خدای تعالی به پيامبرش کتابی را که کتاب آنها را قبول داشت و تصديق می کرد (يعنی قرآن) را داد و از اين جهت هم فکر آنها را آسوده کرد. امّا وقتی آنچه را که از خدا می خواستند و او را از قبل بوسيله معرّفی انبياء می شناختند، نزد آنها آمد و برای آنها مبعوث شد، قدر او را ندانستند، ارزش و عظمت و حقّ او را ناديده گرفتند و او را اذيّت کردند. پس لعنت خدا بر کفران کنندگان و قدرنشناسان باد. (89)

از اين آيه ما بايد پند بگيريم و آنچنان که بنی اسرائيل و يهود بوده اند ما نباشيم، يعنی در زمان غيبت حضرت بقيّه اللّه (روحی و ارواح العالمين له الفداء) مرتّب دست به دعا برداريم و ظهور آن حضرت را از خدای تعالی بخواهيم ولی وقتی ظاهر شدند قدر ندانيم و آن حضرت را اذيّت کنيم که در اين صورت لعنت خدا بر ما خواهد بود.

«خدای تعالی و شيطان خريداران انسان اند»

خدای تعالی از مؤمنين جانشان و اختياراتشان را می خرد و در مقابل به آنها بهشت می دهد.^{^[365]} اولياء خدا که از روی محبّت خدای تعالی را بندگی می کنند، جان خود را به او می فروشند و در مقابل رضايت و خشنودی او را دريافت می نمايند.^{^[366]}

امّا شيطان يک عدّه را در مقابل خشم و غضب خدا و کافر شدن به آيات الهی و آنچه او نازل فرموده، می خرد که واضح است اين چنين افرادی خود را به بهای بدی فروخته اند. طبعا يکی متاع خود را به بالاترين قيمت و به بزرگترين خريدار فروخته و فائده خوبی برده و ديگری همان متاع را به کمترين يا بهتر بگوئيم به بدترين قيمت و به پست ترين خريداران فروخته و ضرر زيادی کرده است.

پروردگار متعال در آيه 90 سوره بقره می فرمايد:

بنی اسرائيل خود را بد فروختند و به آنچه خدا نازل فرموده بود، متجاوزانه کافر شدند.

«تعرّض به خدای تعالی»

افرادی که به هر نحوی و برای هر چيزی که باشد به خدای تعالی تعرّض می کنند، بدترين و بی ادب ترين انسانها هستند. بخصوص اگر تعرّض درباره انتخاب رسولان و پيامبران و اولياء و احبّاء خدای تعالی باشد.

بنی اسرائيل از بس بی ادب و بی حيا بودند، تعرّض خود را درباره انتخاب انبياء از طرف خدای تعالی به اين نحو عنوان کردند که در آيه 90 سوره بقره خدای تعالی آن را نقل می کند:

«چرا خداوند با محبّت و تفضّل بر هر کس که بخواهد از بندگانش کتاب و کلماتش را نازل می کند؟».

آنها به خاطر اين تعرّض به غضب و خشم پی در پی پروردگار گرفتار شدند و برای کفّار که شامل اين عدّه از بنی اسرائيل هم می شود، خدای تعالی عذاب خوارکننده ای قرار داده است. (90)

«آيات 91 و 92 سوره بقره»

واذا قيل لهُمْ امنُوا بمـا انْزل اللّهُ قالُوا نُؤْمنُ بمـا اُنْزل عليْنا ويکفُرُون بمـا ور ائهُ و هُو الْحقُّ مُصدقا لّـما معهُمْ قُلْ فلم تقْتُلُون انْبياء اللّـه منْ قبْلُ انْ کنْتُمْ مُّؤْمنين (91) ولقدْ جاءکمْ مُّوسی بالْبينات ثُمّ اتّخذْتُمُ الْعجْل منْ بعْده و انْتُمْ ظالمُون (92)

«ترجمه آيات 91 و 92 سوره بقره»

و زمانی که به اين کافران گفته می شود که ايمان بياوريد به آنچه خدا نازل فرموده، در جواب می گويند: ما ايمان آورديم به آنچه که قبلاً بر ما نازل شده. و آنها کافر می شوند به آنچه که بعد از آن نازل گرديده و حال آنکه اين حقّ است و تصديق کننده آن کتابی است که با آنها است. بگو پس چرا قبل از اين پيامبران خدا را می کشتيد اگر شما به آنها ايمان داشتيد؟ (91)

موسی با بيّنات و معجزات نزد شما آمد سپس شما گوساله را بعد از او برای پرستش گرفتيد. و حال آنکه شما از ظالمين بوديد. (92)

«توضيح آيات 91 و 92 سوره بقره»

«ايمان به آنچه خدا نازل فرموده»

بعضی از مردم آنچنان به چند جمله ای که تعليم گرفته اند، مغرورند که حاضر نيستند به چيز ديگری فکر کنند و به هيچ وجه انعطاف نسبت به چيز ديگری از مطالب ندارند. اين چنين افرادی هميشه محکوم بوده و مبتلا به اعمال ضدّ و نقيض گرديده و غرورشان به آنها اجازه نمی دهد که حرف حقّ را گوش دهند.

وقتی به بنی اسرائيل گفته می شد که به قرآن و آنچه خدا نازل فرموده ايمان بياوريد و به اين مطالب هم توجّه کنيد، آنها می گفتند: ما به همان که برای خودمان نازل شده ايمان آورديم ولی کتابها و سخنان ديگر را قبول ندارند و حال آنکه سخنان ديگران حقّ است و تصديق کننده توراتی است که با آنها هست. بگو اگر حرف شما درست است پس چرا پيامبران الهی را قبلاً می کشتيد، اگر راستی به آنچه بر شما نازل شده ايمان داريد؟ (91) حضرت موسی آن همه معجزه و دلائل بر حقّانيّت دينش به شما ارائه داد ولی شما بعد از رفتن او گوساله را برای ستايش و پرستيدن انتخاب کرديد و شما به خود ظلم نموديد. (92)

«آيه 93 سوره بقره»

و اذْ اخذْنا ميثاقکمْ و رفعْنا فوْقکمُ الطُّور خُذُوا مـا اتيْناکمْ بقُوّةٍ واسْمعُوا قالُوا سمعْنا وعصيْنا و اُشْربُوا فی قُلُوبهمُ الْعجْل بکفْرهمْ قُلْ بئْسمـا يأْمُرُکمْ بـه ايمـانُکمْ انْ کنْتُمْ مُّؤْمنين (93)

«ترجمه آيه 93 سوره بقره»

و وقتی که ما از شما پيمان گرفتيم. و کوه طور را بالای سر شما قرار داديم و گفتيم: با قوّت و قدرت بگيريد آنچه را که به شما داده ايم و بشنويد. گفتند: شنيديم ولی عصيان کرديم. در دلهای آنها در اثر کفرشان محبّت گوساله قرار گرفته. بگو: ايمانتان چه بد دستوری به شما می دهد اگر مؤمنيد. (93)

«توضيح آيه 93 سوره بقره»

«کوه طور و پيمان از بنی اسرائيل»

پروردگار متعال در سه آيه از قرآن مسأله «کوه طور» و پيمانی که از بنی اسرائيل گرفته و آنها را وادار به اين پيمان نموده، عنوان فرموده است. در هر سه آيه منظور از پيمان برای قبول کردن مضامين کتاب تورات يا به طور کلّی جدّی گرفتن آنچه خدای تعالی برای آنها از جانب خود به عنوان قوانين کلّی و يا خصوصی می فرستد، بوده است.

پروردگار متعال در سوره بقره می فرمايد: ما وقتی کوه طور را بر سر شما برای گرفتن ميثاق بلند کرديم و از شما خواستيم که هر چه از معارف و قوانين برايتان می فرستيم بايد آنها را با قاطعيّت و جديّت و قوّت و قدرت بگيريد و دستورات را گوش بدهيد، گفتند: گوش می دهيم ولی ما مخالفت خواهيم کرد. آنها اين مخالفت را به خاطر آنکه دلهاشان، به خاطر کفرشان با محبّت گوساله آميخته شده انجام دادند.

آنها به خاطر آنکه از قديم پدرانشان به گاو و گوساله احترام می گذاشتند برای آنها محبّت گوساله و گاو عادت شده بود آنها نمی توانستند به بالاتر از آن فکر کنند. لذا خدای تعالی به خاطر بيدار کردن آنها فرمود:

به آنها بگو ای محمّد ايمانی که به گوساله داريد شما را به بد چيزی دستور داده اگر حقيقتا به آنها ايمان داشته باشيد. (93)

«آيات 94 تا 96 سوره بقره»

قُلْ انْ کانتْ لکمُ الدّارُ الاْخرةُ عنْداللّـه خالصةً منْ دُون النّاس فتمنّوُا الْـموْت انْ کنْتُمْ صادقين )94( ولنْ يتمنّوْهُ ابدًا بمـا قدّمتْ ايْديهمْ واللّهُ عليمٌ بالظّالمين (95) و لتجدنّهُمْ احْرص النّاس علی حيوةٍ و من الّذين اشْرکوا يودُّ احدُهُمْ لوْ يُعمّرُ الْف سنةٍ ومـا هُو بمُزحْزحـه من الْعذاب انْ يُعمّر واللّهُ بصيرٌ بمـا يعْملُون (96)

«ترجمه آيات 94 تا 96 سوره بقره»

بگو، اگر برای شما تنها نزد خدا خانه آخرت است و مردم ديگر از آن بهره ای ندارند، پس تقاضای مرگ کنيد اگر راست می گوئيد. (94)

ولی هرگز تمنّای مرگ نکنند به خاطر آنچه که پيش فرستاده اند و خدا به اعمال ظالمين دانا است. (95)

و آنها را از همه مردم و حتّی از کسانی که مشرک اند بر زندگی دنيا حريص تر می بينی. هر يک از آنها دوست دارد هزار سال عمر کند و حال آنکه اين عمر طولانی از عذاب الهی آنها را نگه نمی دارد و خدا به آنچه می کنند بينا است. (96)

«توضيح آيات 94 تا 96 سوره بقره»

«عمر طولانی برای انسان فائده ای ندارد»

هر جمعی که ميزان و صراط مستقيمی ندارند و عقيده ای دارند و به آن پابند بوده و ديگران را قبول ندارند، گاهی مبتلا به جهل مرکب شده و آنچنان دلشان سنگ شده که نمی توانند عقيده ديگری را بپذيرند. اينها کارشان اين است که با مردم محاجّه کرده و آنها را به خيال خود رد کرده و در ميدان علم و دانش تاخت و تاز می کنند. در اين موقع بايد برای روشن شدن ديگران، نه برای هدايت خود آنها با دليل قاطع جواب دندانشکنی به آنها داد و آنها را محکوم نمود.

بنی اسرائيل می گفتند: خانه آخرت فقط مال ما است، چون ما فرزندان خدا و دوستان خدائيم. پروردگار متعال به رسول اکرم صلی الله عليه و آله می فرمايد: به آنها بگو اگر خانه آخرت خالص مال شما است و به ديگران چيزی نمی رسد، پس چرا در اين دنيا باقی مانده و آرزوی مرگ نمی کنيد؟ درخواست مرگ کنيد اگر راست می گوئيد. زيرا آنجا که برای شما بهتر از اين دنيا است. (94)

امّا آنها هرگز اين کار را نمی کنند. خودشان می دانند چه اعمال زشتی در دنيا کرده اند و چه زاد و توشه ای جلو فرستاده اند. خدا هم که اعمال ستمگران را می داند. (95)

بنابراين اگر کسی ايمان کاملی داشته باشد و بداند که از اولياء خدا است، تقاضای مرگ برای رسيدن به لقاء خدای تعالی و يا لااقل برای رسيدن به ثوابهائی که خدای تعالی به مؤمنين وعده فرموده می کند. امّا اگر کسی به حقايق و عالم آخرت شک داشته باشد و خود را از صراط مستقيم خارج بداند بدون ترديد نمی خواهد بميرد. بلکه او را برای ماندن در دنيا از همه حريص تر می بينيد. حتّی آنها از مشرکين به زندگی دنيا حريص ترند. بعضی از آنها آرزو می کنند که هزار سال عمر کنند. امّا همه بايد بدانند که اين عمر طولانی آنها را از عذاب الهی دور نمی کند و خدا همه کارهای آنها را زيرنظر دارد و می داند که شما چه می کنيد.

«آيات 97 تا 99 سوره بقره»

قُلْ منْ کان عدُوًّا لّجبْريل فإنّهُ نزّلهُ علی قلْبک بإذْن اللّـه مُصدقًا لّـما بيْن يديْـه و هُدی و بُشْری للْـمُؤْمنين (97) منْ کان عدُوًّا لّلّـه و ملائکتـه و رُسُلـه و جبْريل و ميکال فإنّ اللّه عدُوٌّ لّلْکافرين (98) و لقدْ انْزلْنا اليْک اياتٍ بيناتٍ و مـا يکفُرُ بها الاّ الْفاسقُون (99)

«ترجمه آيات 97 تا 99 سوره بقره»

بگو: کسی که دشمن جبرئيل باشد، جبرئيل فقط به اذن خدا قرآن را بر قلب تو نازل کرده، اين قرآن تصديق کننده آن چيزی است که قبل از او آمده. و قرآن هدايت و بشارت است برای مؤمنين. (97)

کسی که دشمن خدا و ملائکه و رسولانش و جبرئيل و ميکائيل باشد، خدا هم دشمن کافرين است. (98)

ما نازل کرديم بر تو نشانه های واضح و آيات صريحی را که به آنها کافر نمی شوند مگر فاسقين. (99)

«توضيح آيات 97 تا 99 سوره بقره»

«جبرئيل واسطه وحی است چرا با او دشمنی می کنيد؟»

در زمانی که حضرت رسول اکرم صلی الله عليه و آله وارد مدينه شدند «ابن صوريا» که يکی از علمای يهود بود با جمعی از يهوديها که اهل سرزمين «فدک» بودند به محضر آن حضرت مشرّف شدند و سؤالاتی از او نمودند و اين سؤالات برای امتحان آن حضرت بود که ببينند آيا او همان پيامبری است که قبلاً توصيف شده است يا خير؟

اوّل، سؤال کردند: شما چگونه می خوابيد؟ زيرا خصوصيات خواب پيامبری که در آخرالزّمان می آيد برای ما نقل شده است. رسول اکرم صلی الله عليه و آله فرمود: چشمهای من می خوابد ولی دلم بيدار و از همه چيز آگاه است.

گفتند: درست است ما هم آنچه شنيده ايم اين مطلب را تصديق می کند. دوّم، سؤال کردند: آيا فرزند مال پدر است يا مادر؟ فرمود: استخوانها و رگ و پی او از پدر و گوشت و خون و ناخن و موی او از مادر است.^{^[367]}

گفتند: درست است ای محمّد، حالا چرا بعضی بچّه ها شباهت کاملی به پدر و عموهايشان دارند و بعضی بعکس شباهت به آنها ندارند ولی شباهت به مادر و دائيها دارند؟

فرمود: زن و مرد هر کدام آب و نطفه ای دارند. اگر آب مرد بر آب زن غلبه کند فرزند به پدر و عموهايش شباهت بيشتری پيدا می کند و اگر آب زن بر آب مرد غلبه کند فرزند شباهت به مادر و دائيها دارد.

گفتند: درست است، حالا خصوصيّات پروردگارت را برای ما بيان کن تا او را بشناسيم. در اينجا سوره توحيد نازل شد که اوصاف خداوند را بيان می کند.

«ابن صوريا» گفت: مطلب ديگری از تو می پرسيم اگر آن را هم درست بگوئی ما به تو ايمان می آوريم و از تو پيروی می کنيم.

آيا کدام يک از ملائکه بين تو و خدای تعالی واسطه است و خدا بوسيله کدام ملک آيات خود را بر تو نازل می فرمايد؟

رسول اکرم صلی الله عليه و آله فرمود: جبرئيل.

«ابن صوريا» گفت: جبرئيل دشمن ما است. او واسطه برای جنگ و کشتن و سختيها است ولی ميکائيل واسطه گشايش و آرامش و راحتی است و اگر واسطه تو ميکائيل بود ما به تو ايمان می آورديم. خدای تعالی در اينجا آيه 97 سوره بقره را به پيغمبر اکرم صلی الله عليه و آله نازل فرمود:

ای محمّد به آنها بگو: کسی که دشمن جبرئيل باشد بداند که او آيات خدا را به اذن خدا بر قلب تو نازل کرده و از جانب خودش که نياورده است. علاوه، اين آيات آنچه را که در نزد شما بوده و قبل از او نازل شده مثل تورات تصديق می کند و با آنها توافق دارد و آنها سبب هدايت و بشارت برای مؤمنين است. (97)

و به طور کلّی کسی که دشمن خدا و ملائکه اش و فرستادگانش و جبرئيل و ميکائيل باشد، بداند که خدا هم دشمن کفّار است.

«حضرت جبرئيل ملک مقرّب خدا است»

جمعی از مسلمانها نيز در آن زمان روی تعصّب جاهلانه از جبرئيل بدشان می آمد. زيرا بسيار از او نقل می شد که بر پيغمبر اکرم صلی الله عليه و آله نازل شده و عظمت و ايمان و فضائل حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام را تأييد کرده است و گاهی بعضی از منافقين به خاطر کمکی که جبرئيل به علی بن ابيطالب عليه السلام در جنگها کرده و شمشير برّانی به نام «ذوالفقار» به دست او داده و آنها را ذليل و منکوب فرموده، او را دشمن می داشتند و می گفتند: ما از اين واسطه هائی که مردم را به امامت علی بن ابيطالب عليه السلام دعوت می کنند، بيزاريم. خدای تعالی می فرمايد: خدا هم دشمن کفّار و کسانی که ناسپاسی می کنند، می باشد. (98)

در پايان خدای تعالی با تمام قاطعيّت فرموده:

ما بر تو نشانه های واضحی (مانند معجزات و قرآن و دلائلی بر حقّانيّت دينت و مطالب حکمت آميزت) نازل کرديم و کسی نمی تواند آنها را نديده بگيرد و به آنها کافر شود مگر فاسقها (و بی بندوبارها و کسانی که آن قدر فکر ندارند که خوبی را بر بدی ترجيح دهند). (99)

«آيات 100 و 101 سوره بقره»

او کلّـما عاهدُوا عهْدًا نّبذهُ فريقٌ مّنْهُمْ بلْ اکثرُهُمْ لايُؤْمنُون (100) و لـمّا جاءهُمْ رسُولٌ مّنْ عنْد اللّـه مُصدقٌ لّـما معهُمْ نبذ فريقٌ مّن الّذين اُوتُوا الْکتاب کتاب اللّـه ور اء ظُهُورهمْ کانّهُمْ لايعْلمُون (101)

«ترجمه آيات 100 و 101 سوره بقره»

آيا اين چنين نيست که آنها وقتی پيمانی می بندند، جمعی از آنها با آن مخالفت می کنند؟ بلکه اکثر آنها ايمان نمی آورند. (100)

و وقتی که فرستاده ای از جانب خدا نزد آنها می رود با آنکه آنچه آنها از کتب آسمانی و اعتقاد به انبياء دارند، اين فرستاده آن را تصديق می کند جمعی از کسانی که به آنها کتاب داده شده آن کتاب را نديده می گيرند. و پشت سر می اندازند مثل آنکه هيچ نمی دانند. (101)

«توضيح آيات 100 و 101 سوره بقره»

«باز هم عهدشکنی»

چون در زمان بعثت رسول اکرم صلی الله عليه و آله چاپ و نشر و پخش مطالب و کتاب مانند امروز نبود و هر عالمی از دانشمندان يهود و نصاری کتاب تورات و يا انجيل را برای خودشان دست نويس می کردند. می توانستند بعضی از مطالبش را از مردم مخفی نگه دارند و به مردم نگويند و يا اگر کسی به ديگران مطلبی را می گفت آنها منکر شوند.

کتاب تورات و انجيل پر از مطالبی بود که پيغمبر اسلام صلی الله عليه و آله را معرّفی می کرد و اساسا اين دو کتاب بخصوص کتاب انجيل مقدّمه قرآن و بعثت رسول اکرم صلی الله عليه و آله بود و همان گونه که يک نوجوان وقتی در کلاس اوّل مدرسه هست، می داند بايد سال ديگر به کلاس دوّم برود و کتابهای کلاس اوّل را ترک کند، يهود و نصاری هم می دانستند که روزی با بعثت خاتم انبياء صلی الله عليه و آله بايد به مذهب اسلام مشرّف شوند و کتابهای تورات و انجيل را ترک کنند و به مدارج بالاتری برسند و قرآن را کتاب درسی و دينی خود قرار دهند. ولی وقتی رسول اکرم صلی الله عليه و آله مبعوث شد و علمای آنها دين مقدّس اسلام را منافی با منافع شخصی خود دانستند، آن مطالب را منکر شدند و به هيچ وجه حاضر نبودند حقايق را برای مردم بگويند و تنها چيزی که می بايست به آنها تذکر داده شود تا آنها منکر حقيقت نشوند، عهد و پيمانی بود که با خدا بسته بودند، ولی آنها چون فقط عالم بودند و نفس خود را از رذائل پاک نکرده بودند، به عهد و پيمان خود پابند نبودند و اين همه مزاحمت را بوجود آورده بودند. خدای تعالی در آيه 100 سوره بقره می فرمايد:

آيا اين کار درست است که هر وقت با خدا و يا با پيامبر در موارد مختلف عهدی می بندند عدّه ای از آنها آن را پشت گوش می اندازند و آن را نديده می گيرند؟ بلکه اکثر آنها بی ايمانند. (100)

«يهوديها تا زمان ما هميشه عهدشکن بوده اند»

يهوديها به خاطر سيره آباء و اجداديشان عادت به عهدشکنی و تخلّف از قراردادهای سياسی و مملکتی و اجتماعی کرده اند. حتّی در قرن بيستم با آنکه بشر به جائی رسيده که خود را متعهّد و متمدّن دانسته و عهدشکنی را بدترين صفت زشت برای خود می داند، در عين حال اسرائيليها تمام پيمانهای سازمان ملل و آنچه با اعراب و فلسطين بسته اند را زير پا گذاشته و ابدا به آنها اعتنائی نکرده اند. آنها در گذشته تعهّدی را که با خدا بوسيله حضرت موسی بسته بودند و خدای تعالی از آنها پيمان گرفته بود که به مضامين تورات عمل کنند و بعثت رسول اکرم صلی الله عليه و آله را منکر نشوند، آنها آن پيمان را شکسته و به بهانه هائی از اسلام فرار کردند.

اين مهمترين پيمان شکنی آنها بود که ذلّت و بدبختی را برای آنها به ارمغان آورد. يهود بنی قريظه و بنی نضير در زمانی که پيغمبر اسلام صلی الله عليه و آله وارد مدينه شدند با آن حضرت پيمان بستند که به دشمنان کمک نکنند ولی آنها پيمان را شکستند و در جنگ خندق با مشرکين مکه عليه دين اسلام همکاری کردند. آنها می دانستند که پيغمبر اسلام صلی الله عليه و آله از جانب خدا آمده است، آنها می دانستند که قرآن و رسول اکرم صلی الله عليه و آله تورات را قبول دارند و آن را تصديق می کنند و مطالبش با مطالب آنها مطابقت دارد، در عين حال جمعی از آنها که عالم و دانشمند بودند و کتاب تورات را می خواندند، کتاب خدا را پشت سر انداختند، مثل کسی که ابدا چيزی نمی داند. (101)

«آيات 102 و 103 سوره بقره»

واتّبعُوا مـا تتْلُوا الشّياطينُ علی مُلْک سُليْـمان و مـا کفر سُليْـمانُ و لکنّ الشّياطين کفرُوا يُعلمُون النّاس السحْر و مـا اُنْزل علی الْـملکيْن ببابل هارُوت و مـارُوت و مـا يُعلمـان منْ احدٍ حتّی يقُولا انّمـا نحْنُ فتْنةٌ فلا تکفُرْ فيتعلّمُون منْهُمـا مـا يُفرقُون بـه بيْن الْـمرْء و زوْجـه و مـا هُمْ بضارّين بـه منْ احدٍ الاّ بإذْن اللّـه ويتعلّمُون مـا يضُرُّهُمْ ولا ينْفعُهُمْ ولقدْ علمُوا لـمن اشْتريهُ مـالهُ فی الاْخرة منْ خلاقٍ و لبئْس مـا شروْا بـه انْفُسهُمْ لوْ کانُوا يعْلمُون (102) و لوْ انّهُمْ امنُوا واتّقوْا لـمثُوبةٌ مّنْ عنْداللّـه خيْرٌ لّوْ کانُوا يعْلمُون (103)

«ترجمه آيات 102 و 103 سوره بقره»

و پيروی کردند از آنچه شياطين در زمان سلطنت سليمان می خواندند و سليمان کافر نشد. ولی شياطين کافر شدند. به مردم سحر تعليم می دادند و آنچه در بابل بر دو ملک به نام هاروت و ماروت نازل شده بود. که آنها به هيچ کس چيزی ياد نمی دادند مگر آنکه به مردم، اوّل می گفتند: ما وسيله امتحانيم و کوشش کنيد کافر نشويد. ولی آنها از آن دو فرشته مطالبی را ياد می گرفتند تا بتوانند بين مرد و زنش جدائی بيندازند. ولی به هيچ وجه نمی توانستند به کسی ضرر برسانند مگر به اذن خدا. و بلکه آنها چيزی را ياد می گرفتند که به خودشان ضرر می رساند و آنها از آن نفعی نمی بردند و به طور قطع می دانستند کسی که اين گونه متاع را بخرد در آخرت بهره ای نخواهد داشت و چقدر بد بود آنچه خود را به آن فروختند اگر می دانستند. (102)

اگر آنها ايمان می آوردند و تقوی پيشه می کردند اجر و مزدی که برای آنها نزد خدا بود بهتر بود اگر آنها حقيقت را می دانستند. (103)

«توضيح آيات 102 و 103 سوره بقره»

«سحر و جادو، عمل کفّار و شياطين است»

چون يهوديها هميشه دنبال شرّ می گشتند، در دربار حضرت سليمان به شياطينی پيوستند که آنها کافر بودند. حضرت سليمان خودش کافر نبود و با سحر و جادو، مُلک و عظمت خود را به دست نياورده بود و از روش شياطين هم بيزار بود ولی شياطينی بودند که ايمان نداشتند و کافر بودند و به مردم سحر و جادو تعليم می دادند و مردم را منحرف می کردند و يهود هم از اين شياطين تبعيّت می نمودند، سحر و جادو را از آنها ياد می گرفتند و به هيچ وجه به حضرت سليمان ايمان نمی آوردند. مردم را بوسيله سحر و جادو آن قدر اذيّت می کردند که نام آنها در تاريخ و قرآن شياطين شد، يعنی موجودات موذی که مردم را اذيّت می کردند.

«دفع سحر و جادو بوسيله ملائکه»

امام صادق عليه السلام فرمود:

بعد از حضرت نوح سحر و جادو در بين مردم زياد شد. خدای تعالی بر پيغمبر آن زمان دو ملک نازل فرمود. آن دو ملک به آن پيامبر گفتند که سحر چگونه عمل می کند و ساحران با مردم چه می کنند و لذا آن دو ملک آنچه را از علوم که سحر آنها را باطل می کرد، به پيامبر تعليم دادند. آن پيامبر هم آنها را به مردم و پيروان خود تعليم داد و به آنها فرمود که به آن وسيله سحر را متوقّف کنند و سحرهائی را که ديگران انجام داده اند، باطل نمايند و به پيروان خود تأکيد کرد که مبادا شما مردم را سحر کنيد.

اين عمل مثل تعليم معلّمی است که سمّ کشنده ای را برای شاگردانش توضيح دهد و به آنها خطرات سمّ را بگويد و به آنها تعليم دهد که اگر کسی مسموم شد چگونه بايد او را معالجه نمود. نبايد شما از سمّ سوء استفاده کنيد و کسی را به اين وسيله بکشيد.

در زمان حضرت سليمان نيز همين جريان اتّفاق افتاد. عدّه ای در مملکت او از شياطين و شيطان سيرتان دست به سحر و جادو زدند و مردم را اذيّت می کردند. حضرت سليمان دستور داد که اعمال ساحران متوقّف شود و اوراق و کتابهای آنها را جمع کرد و در محلّ مخصوصی در بابل نگهداری فرمود. وقتی حضرت سليمان از دنيا رفت، عدّه ای از شيطان سيرتان آن اوراق و کتابها را بيرون آوردند و به سحر و جادو پرداختند، جمعی به آنها می گفتند که حضرت سليمان سحر را ممنوع فرموده، شما چرا دوباره به اين کار اقدام می نمائيد؟ آنها در مقام عناد و لجبازی برخاستند و گفتند: حضرت سليمان پيغمبر نبوده بلکه بوسيله همين سحر و جادو آن قدرت را به دست آورده بود. کم کم بنی اسرائيل و يهوديها هم از آنها پيروی کردند و به جادوگری به طوری معتاد شدند که دست از تورات برداشتند و حضرت سليمان را يک جادوگر بزرگ تصوّر می کردند و او را پيامبر نمی دانستند.

وقتی رسول اکرم صلی الله عليه و آله فرمود که حضرت سليمان پيامبر بوده، بعضی از علمای يهود گفتند: از محمّد صلی الله عليه و آله تعجّب است که می گويد: سليمان پيغمبر بوده و حال آنکه سليمان ساحر بوده است که لازمه ساحر بودن حضرت سليمان اين بود که او هم کافر باشد و لذا قرآن می فرمايد که سليمان کافر نبود بلکه آنهائی که سحر و جادوگری را رواج می دهند و به مردم سحر تعليم می دهند و پيغمبر خدا را به سحر نسبت می دهند، کافرند.

«رفع سحر و جادو بوسيله ملائکه»

خدای تعالی دو ملک را به نام «هاروت» و «ماروت» در سرزمين «بابل» به صورت بشر در ميان مردم فرستاد که به مردمی که می توانستند سحر و جادو را باطل کنند سحر و جادو را تعليم دهند و به کسانی که می خواستند سوء استفاده کنند تعليم ندهند و آن دو ملک تنها به کسانی که می گفتند: ما در ناراحتی به خاطر سحر ساحران هستيم تعليم می دادند، آن هم در صورتی بود که اوّل آن دو ملک آنها را آزمايش می کردند و به آنها سفارش می نمودند که از سحر سوء استفاده نکنند و کافر نشوند، آنگاه به آنها تعليم می دادند.

امّا آنها در عين حال سوء استفاده کردند و آنچه را ياد گرفته بودند برای جدائی انداختن بين مرد و همسرش استفاده نمودند ولی در عين حال آنها به هيچ وجه بدون اذن خدا نمی توانستند به انسان ضرر برسانند و آنها چيزهائی ياد می گرفتند که برايشان ضرر داشت ولی نفعی نداشت و آنها می دانستند که اگر کسی مشتری اين گونه چيزها باشد، بهره ای در آخرت نخواهد داشت و چه بد و زشت بود آنچه خود را به آن فروخته بودند، اگر می دانستند و می فهميدند. (102)

«فهم و درک و علم، وسائلی برای موفّقيت هستند»

بهترين چيزها برای انسان فهم و درک و علم است، انسان هر کاری را که می کند بايد فائده اش را در نظر بگيرد و بايد در کارها دقّت کند، آنها را بررسی نمايد، عاقبتش را بفهمد و سپس اگر مفيد بود، آن را انجام دهد. يک فرد مؤمن، يک فرد مسلمان، بلکه حتّی يک انسان عاقل می داند که سحر و جادو و مردم آزاری، علاوه بر اينکه فائده ای ندارد، ممکن است ضررهائی هم داشته باشد. پس چرا تقوی و پرهيزگاری را ترک کند؟ چرا ثوابهائی را که در نزد خدا برای متّقين و مؤمنين تعيين شده ترک کند و به اعمال بيهوده و نادرست و مردم آزاری بپردازد؟

خدای تعالی در آيه 103 سوره بقره می فرمايد: اگر اين جادوگران می فهميدند و درک می کردند و می دانستند چه بايد بکنند، قطعا ايمان به حقايق می آوردند و تقوی پيشه می کردند و اجر و پاداشی که در نزد خدا برای آنها بود، بهتر از آنچه آنها برای آن تلاش می کردند بود.

«آيه 104 سوره بقره»

يا ايُّها الّذين امنُوا لاتقُولُوا راعنا و قُولُوا انْظُرْنا و اسْمعُوا وللْکافرين عذابٌ اليمٌ (104)

«ترجمه آيه 104 سوره بقره»

ای کسانی که ايمان آورده ايد! نگوئيد «راعنا» بلکه بگوئيد «اُنْظُرْنا» و بشنويد و از برای کافرين عذاب دردناکی خواهد بود. (104)

«توضيح آيه 104 سوره بقره»

«جلوگيری از تمسخر و استهزاء»

يهود در مدينه ميان مسلمانها بودند و پای سخنان رسول اکرم صلی الله عليه و آله می نشستند و سخنان آن حضرت را گوش می دادند و ضمنا بعضی از آنها تحت تأثير کلام آن حضرت واقع می شدند ولی جمعی برای مسخره کردن و سوژه گرفتن و اذيّت و آزار آن حضرت در مجلس حاضر می شدند.

سخنان رسول اکرم صلی الله عليه و آله بسيار پر شور و هيجان انگيز و بيدارکننده از خواب غفلت بود و مردم مسلمان کمال استفاده را از سخنان آن حضرت می کردند.

ولی بعضی از افراد که ديرتر مطلب را می گرفتند با اشاره دست و گفتن اين کلمات که آقا رعايت ما را هم بکنيد، قدری با تأنـّی کلامتان را بگوئيد، تا ما هم بتوانيم مطالب را خوب درک کنيم و اين درخواست را به عربی با کلمه «راعنا» که به معنی «مهلت بده به ما» بود، اداء می کردند. ولی يهودی که برای مسخره کردن و سوژه به دست آوردن در مجلس می آمدند، همين کلمه را که با لبخندی مسخره آميز اداء می کردند، معنی ديگری را که نسبت دادن به حماقت و سستی بود، منظور می نمودند و وقتی مسلمانها متوجّه می شدند که آنها منظورشان چيست و به آنها اعتراض می کردند، آنها می گفتند: منظورمان همان چيزی است که شما منظور نموده ايد. لذا خدای تعالی برای جلوگيری از اين سوء استفاده دستور می فرمود که ای مسلمانان ازاين به بعد کلمه «راعنا» را نگوئيد بلکه به جای آن بگوئيد «انظرنا» يعنی مراقب ما باش که ما بتوانيم آنچه می فرمائيد ياد بگيريم، به ما هم نگاه کن و ضعف درک ما را هم منظور فرما.

سپس خدای تعالی می فرمايد: اين مطلب را گوش بدهيد و اين را هم بدانيد که برای کافرها عذاب دردناکی خواهد بود.

اين آيه به طور کلّی به مسلمانها تعليم می دهد که هيچگاه و به هيچ وجه کاری، کلامی و عملی را که دشمن از آن ممکن است سوء استفاده کند، انجام ندهند و اعمال و گفتارتان را طوری بگوئيد و انجام دهيد که يک پهلو و دارای يک معنی باشد.

«آيه 105 سوره بقره»

مـّا يودُّ الّذين کفرُوا منْ اهْل الْکتاب ولا الْـمُشْرکين انْ يُنزّل عليْکمْ مّنْ خيْرٍ مّنْ رّبکمْ و اللّهُ يخْتصُّ برحْمتـه منْ يشاءُ واللّهُ ذُوالْفضْل الْعظيم (105)

«ترجمه آيه 105 سوره بقره»

کفّار از اهل کتاب و مشرکين دوست ندارند که بر شما خيری از طرف پروردگارتان نازل شود. ولی خدا رحمت و مهربانيش را مختصّ کسانی که می خواهد قرار می دهد و خدا صاحب فضل بزرگ و عظيمی است. (105)

«توضيح آيه 105 سوره بقره»

«دشمنان هيچگاه برای شما خوبی را نمی خواهند»

يکی از صفات رذيله انسان، دشمنی بی جا نسبت به افراد صالح و بی آزار است. اين صفت را که تنها شيطان القاء می کند، صاحبش را از سعادت دور می نمايد و هم اسباب زحمت مردم دنيا می شود. لذا کسانی که اين صفت را دارند بايد هر چه زودتر آن را تزکيه کنند و از روح خود آن صفت را پاک نمايند.

صفت ديگری که برای انسان بسيار بد است و آن هم انسان را بيچاره می کند و قبل از آنکه به ديگری صدمه بزند خود صاحب اين صفت را از بين می برد، حسادت است. مسلمانها بايد بکوشند صفت دشمنی و حسادت را از روح خود پاک کنند، تا بتوانند مسلمان واقعی باشند.

کفّار اهل کتاب و مشرکين چون دشمن مسلمانها بودند، نسبت به آنها حسادت می کردند و نمی خواستند که به مسلمانها از طرف خدای تعالی خيری برسد ولی خدای تعالی به خواست آنها کاری ندارد و طبق مصالحی که خودش در نظر گرفته، عمل می کند و هر که را دوست داشته باشد، برای نزول رحمتش اختصاص می دهد و خدا صاحب فضل بزرگ است. (105)

«آيه 106 سوره بقره»

مـا ننْسخْ منْ ايةٍ اوْ نُنْسها نأْت بخيْرٍ مّنْها اوْ مثْلها المْ تعْلمْ انّ اللّه علی کل شی ءٍ قديرٌ (106)

«ترجمه آيه 106 سوره بقره»

ما نشانه و يا آيه ای را از بين نمی بريم يا آن را به دست فراموشی نمی سپاريم، مگر آنکه بهتر از آن يا مثل آن را می آوريم آيا نمی دانی که خدا بر هر چيزی قادر است؟ (106)

«توضيح آيه 106 سوره بقره»

«آيا ممکن است آيه ای نابود شود و آيه ديگری جای آن را بگيرد؟»

يکی از مطالبی که علمای علم تفسير درباره اش اختلاف دارند، اين است که آيا در قرآن ناسخ و منسوخ وجود دارد يا خير؟ و معنی ناسخ و منسوخ اين است که آيه ای آيه ديگر را از بين ببرد و خودش جانشين آن آيه شود که آيه از بين برنده را «ناسخ» و آيه از بين رفته را «منسوخ» می نامند.

اين مسأله اگر در قرآن باشد، مراد از «آيه» بيشتر حکم آن آيه است که در حقيقت می فرمايد: ما حکمی را نسخ نمی کنيم مگر آنکه حکم بهتری يا مثل آن را جايگزين آن حکم قرار می دهيم و لذا اگر ناسخ و منسوخ در قرآن باشد حتما بايد برای بقاء آيه منسوخه در قرآن فائده ای وجود داشته باشد و منظور از آيه منسوخه اين است که حکم آن عمرش کوتاه بوده و در زمان معيّنی لازم الإجراء بوده است و چون آيات قرآن از جهات مختلف نشانه خدا است، يعنی از جهت فصاحت و بلاغت و از جهت حکم و از جهات ديگر نشانه خدا است، پس اگر از يک جهت نشانه بودن آيه ای از قرآن نسخ شود، مثلاً حکمش از بين برود آيه بودنش از جهت فصاحت و بلاغت و غيره باقی می ماند. لذا خدای تعالی می فرمايد: ما نشانه ای را از بين نمی بريم و يا آن را در جای خود باقی نمی گذاريم مگر آنکه بهتر از آن و يا مثل آن را می آوريم. مگر نمی دانی که خدا بر هر چيزی قدرت دارد؟ (106)

«آيه 107 سوره بقره»

المْ تعْلمْ انّ اللّه لهُ مُلْک السّموات والاْرْض و مـا لکمْ مّنْ دُون اللّـه منْ ولی ولا نصيرٍ (107)

«ترجمه آيه 107 سوره بقره»

آيا نمی دانی که مُلک آسمانها و زمين مال خدا است و برای شما غير از خدا ولی و ياوری نيست؟ (107)

«توضيح آيه 107 سوره بقره»

«مُلک آسمانها و زمين مال خدا است»

آسمانها و زمين دارای مُلکی هستند که همان محسوسات است يعنی آن چيزهائی است که با حواس ظاهری يا با يکی از آنها که عبارت اند از حسّ «بينائی» و حسّ «شنوائی» و حسّ «چشائی» و حسّ «بويائی» و حسّ «لامسه» احساس می شوند. خدای تعالی همان گونه که ملکوت همه چيز در دست او است، در عالم ملک هم سلطنت دارد و آنچه در اين عالم است، ملک او است و او بر همه آنها حکومت می کند. لذا پروردگار متعال در آيه 107 سوره بقره می فرمايد: آيا نمی دانی که مُلک آسمانها و زمين از خدا است.

«فرمانده مهربان فقط خدا است»

هر کس فکر کند که فرمانده مهربانی جز خدای تعالی وجود دارد، اشتباه کرده. زيرا فرماندهان ديگر از دو حال خارج نيستند، يا از جانب خدا فرمان می دهند و همان مهربانی خدا را هم اعمال می کنند که در حقيقت اين فرمان هم فرمان خدا است و اين فرماندهان مهربان نمايندگان الهی هستند و از خود چيزی ندارند، مانند پيشوايان دين و ائمه اطهار عليهم السلام، و اگر از طرف خدا فرمان نمی دهند و بلکه از طرف هوای نفس خود فرمان می دهند که طبعا منافع خود را هم در نظر گرفته و يا اگر منافع فرمانبردار را هم در نظر گرفته باشند آن مهربانی را که خدا دارد آنها ندارند و اگر مهربان هم باشند، چون ممکن است اشتباه بکنند، نبايد مؤمنين آنها را فرمانده واقعی خود بدانند. پس برای مؤمنين فرمانده مهربانی که فقط منافع فرمانبردار را در نظر گرفته باشد، غير از خدا وجود ندارد و تنها خدای تعالی «ولی» بشر است.

«کمک و ياری خدا ارزش دارد»

بدون ترديد هيچ کس و هيچ چيز جز خدا نمی تواند صد درصد و در همه جا و در همه چيز به انسان کمک کند. زيرا غير از خدا همه فقيرند، همه محتاجند و بالاخره همه در جائی و در چيزی درمانده و بی قدرتند. تنها خدا است که قدرتش مطلق و بی نيازيش مطلق و او است که بر همه چيز و همه کار قدرت بی نهايت دارد و لذا اگر او انسان را ياری کند، می توان صد درصد بر او اعتماد نمود. چون او هيچ گاه درمانده نمی شود و در هيچ کار ناتوانی ندارد. پس برای انسان يار و ياور حقيقی جز خدا وجود ندارد. لذا خدای متعال می فرمايد: و برای شما غير از خدا فرمانده مهربانی و يار و ياور کاملی جز خدا وجود ندارد.

«آيه 108 سوره بقره»

امْ تُريدُون انْ تسْئلُوا رسُولکمْ کمـا سُئل مُوسی منْ قبْلُ و منْ يتبدّل الْکفْر بالاْيمـان فقدْ ضلّ سو اء السّبيل (108)

«ترجمه آيه 108 سوره بقره»

آيا می خواهيد شما همان سؤالی را که قبلاً آنها از موسی کرده اند، از پيغمبرتان بکنيد؟ کسی که کفر را بر ايمان ترجيح دهد و آن را به اين تبديل کند، تحقيقا از راه راست گمراه شده است. (108)

«توضيح آيه 108 سوره بقره»

«سؤال بيجا و بی مورد»

سؤال بيجا و مسخره آميز از بزرگان و بخصوص از انبياء عظام عليهم السلام کمال بی ادبی است. بخصوص که سؤالات با استهزا و تمسخر توأم باشد. بعضی از مردم آن چنان با تکبّر و خودخواهی سؤالات خود را مطرح می کنند که گويا علاّمه منحصر به فردی می خواهد از شاگرد کوچکش امتحان بعمل آورد و بعد از آنکه جواب صحيحی از طرف شنيدند، می گويند: بله ما اين را می دانستيم ولی می خواستيم ببينيم شما چه می گوئيد. يا بعضی ديگر شئون کسی را که از او می خواهند سؤالی بکنند در نظر نمی گيرند و سؤالات نامناسبی از او می کنند. مثلاً ممکن است از علمای فقه و اصول و يا ديگر علمای دينی از نرخ «ارز» و يا مسائل پيش پا افتاده شغلی و بازاری سؤال کنند. اين گونه سؤالات مايه وقت گيری و مزاحمت برای آن عالم است. حالا اگر به خدمت پيامبر خدا صلی الله عليه و آله برسند و از او بخواهند کوه صفا را برای آنها طلا کند تا آنها در رفاه باشند، يا درختی را که همه نوع ميوه به آن آويز می کردند و مشرکين آن را می پرستيدند برای آنها هم ايجاد کند تا آنها هم آن را پرستش کنند. يا نامه ای از طرف خدا برای آنها بيايد که آنها خدا را قبول کنند، اينها درخواستهائی بود که مردم مسلمان با تلقين يهود از پيغمبر اکرم صلی الله عليه و آله می کردند.

خدای تعالی با نزول آيه 108 سوره بقره جلو سؤالات نابجای آنها را گرفت و نگذاشت که مزاحم پيامبر اکرم صلی الله عليه و آله شوند و برای ديگران هم درس اخلاقی بود که به آنها تعليم داد.

حضرت علی بن موسی الرضا عليه السلام فرمودند: سؤال خوب کردن يا خوب سؤال را پرسيدن نيمی از علم است.

سؤال کننده بايد قبل از آنکه سؤالش را مطرح کند با خود بينديشد و نحوه سؤال را نزد خودش تنظيم کند و مفيد و مختصر و بليغ و فصيح و بدون کبر و غرور بلکه با تواضع و خشوع و فقط برای چيز ياد گرفتن سؤالش را بپرسد و اگر جواب کافی شنيد، از پاسخ دهنده تشکر نمايد و از او تقدير کند.

بنی اسرائيل و بعضی از مسلمانان می خواستند آنچنان که پيروان حضرت موسی سؤالات بيجا می کردند و آن حضرت را مسخره می نمودند، اينها هم همان کار را بکنند. خدای تعالی به مسلمانان و يهوديان تازه مسلمان خطاب فرمود:

شما می خواهيد از رسولتان يعنی حضرت خاتم انبياء صلی الله عليه و آله سؤالات بيجا و مسخره آميز بکنيد، آن چنانکه قبلاً از حضرت موسی همين سؤالات می شد و آن حضرت را اذيّت می کردند؟

ما مسلمانان بايد اين دستور اخلاقی را از کلام خدا تعليم بگيريم و بکوشيم که سؤالات بيجا از علماء و دانشمندان نکنيم. بلکه طبق دستور علی بن ابيطالب عليه السلام که فرمود:

«سل تفقّها ولا تسئل تعنتا» يعنی برای فهميدن سؤال کن نه برای خودنمائی.

سؤالاتمان بايد تنها برای چيز فهميدن باشد نه برای خودنمائی و تبختر.

«راه راست چيست؟»

در قرآن کريم سخن از کفر و ايمان زياد به ميان آمده ولی آيا ممکن است کسی که به ايمان و آرامش رسيده آن را با کفر و ناآرامی عوض کند و يا ايمان را ترک نمايد و کفر را انتخاب کند؟ آری اين چنين کسی مانند راننده ای است که در جادّه مستقيم با کمال آرامش و اطمينان و ايمان، به سوی مقصد حرکت می کند ولی ناگهان به خاطر هوای نفس و يا به خاطر وسوسه های شيطانی مسير خود را عوض کرده و از راه راست منحرف شده و به پرتگاه سقوط نمايد.

اينها همان کسانی هستند که يک رشته از کارهايشان اين است که انبياء و رسولان عليهم السلام را با سؤالات مسخره آميزشان اذيّت می کنند و ايمانشان را با کفر عوض می نمايند و از راه راست منحرف شده و حقايق را فراموش می کنند. (108)

«آيه 109 سوره بقره»

ودّ کثيرٌ منْ اهْل الْکتاب لوْ يرُدُّونکمْ مّنْ بعْد ايمـانکمْ کفّارًا حسدًا مّنْ عنْد انْفُسهمْ مّنْ بعْد مـا تبيّن لهُمُ الْحقُّ فاعْفُوا و اصْفحُوا حتّی يأْتی اللّهُ بامْره انّ اللّه علی کل شی ءٍ قديرٌ (109)

«ترجمه آيه 109 سوره بقره»

جمع زيادی از اهل کتاب از حسدی که دارند، مايلند شما را از اسلام و ايمان به کفر برگردانند، بعد از اينکه حق برای آنها کاملاً روشن شده. پس آنها را عفو کنيد و از آنها بگذريد، تا خدا فرمان خود را صادر کند. خدا بر همه چيز توانا است. (109)

«توضيح آيه 109 سوره بقره»

«حسادت انسان را به کفر می کشاند»

يکی از صفات رذيله ای که بسيار برای انسان خطرناک است و خدای تعالی در قرآن دستور فرموده که از شرّ دارندگان اين صفت به خدا پناه ببريم،^{^[368]} «حسد» است.

دقّت کنيد که اشتباه نشود. گاهی انسان دوست ندارد و نمی خواهد که ديگری امتيازی داشته باشد و از اين جهت فوق العاده رنج می برد، اين حسادت است و بسيار زشت و مضرّ به سلامتی شخص و جامعه است، ولی گاهی انسان می خواهد که از همه برتر يا از فرد خاصّی جلوتر و با فضيلت تر باشد و آرزو دارد که در مسابقه خوبيها و کمالات روحی و يا در امور مادّی پيشرو بوده و از همه موفّق تر باشد، اين خواسته، همان مسابقه ای است که خدای تعالی در قرآن فرموده:

در خوبيها بر يکديگر پيشی بگيريد، در مغفرت پروردگارتان بر يکديگر پيشی بگيريد.

بنابراين حسد بسيار بد است چون مفسده دارد ولی پيشی گرفتن در خوبيها بر ديگران، وسيله اصلاح جامعه است و همه مردم به خوبيها موفّق می شوند.

اهل کتاب يعنی يهود و نصاری از روی حسادت دوست داشتند شما مسلمان نباشيد و آن امتياز فوق العاده را نداشته باشيد و شما را از اسلام و ايمان برگردانند تا کافر شويد بعد از آنکه برای خود آنها نيز حقيقت و حقّانيّت اسلام واضح شده بود. اين آرزو و خواسته آنها جز از روی حسادت علّت ديگری نداشت، آنها تزکيه نفس نکرده بودند، آنها امراض روحی کشنده ای داشتند. با اين مريضهای روحی بايد مانند مريضهای بدنی رفتار کرد، به آنها هم بايد ترحّم نمود، پس از بدی آنها چيزی به دل نگيريد، آنها را عفو کنيد و از کينه توزی و حسد آنها بگذريد و به آنها مهلت بدهيد تا با آنچه می دانند و معتقدند خود را از صفات رذيله پاک کنند و آنها هم موفّق به رفع صفات زشت خود گردند تا ديگر حسادت نکنند و يا لااقل منتظر باشيد تا خدای تعالی با دستوراتش به سوی شما توجّه کند و فرمانش را درباره آنها صادر فرمايد و اين را بدانيد که خدا بر هر چيزی قادر و توانا است. (109)

«آيه 110 سوره بقره»

و اقيمُوا الصّلوة و اتُوا الزّکوة و مـا تُقدمُوا لانْفُسکمْ مّنْ خيْرٍ تجدُوهُ عنْداللّـه انّ اللّه بمـا تعْملُون بصيرٌ (110)

«ترجمه آيه 110 سوره بقره»

و نماز بپا داريد و زکات بدهيد. و آنچه از خوبی برای خودتان جلو بفرستيد در نزد خدا باقی است. و آن را می يابيد. خدا به آنچه می کنيد بينا است. (110)

«توضيح آيه 110 سوره بقره»

«سفارش مجدّد بر اقامه نماز»

اهميّت نماز که خدای تعالی در قرآن مکرّر^{^[369]} به آن سفارش فرموده، از آن جهت است که در حقيقت نماز برنامه زندگی همه روزه بشر است.

نماز با کلمه «الحمدللّه ربّ العالمين» به انسان تعليم می دهد که در زندگی نبايد در مقابل هيچ قدرتمندی، هيچ ثروتمندی و هيچ شخصيّتی کرنش و خضوع کند و تنها در مقابل پروردگار بايد خاضع و خاشع باشد، زيرا او است که به همه نيازمنديهای بشر پاسخ مثبت می دهد.

نماز با کلمه «ايّاک نستعين» به انسان می گويد که تنها بايد کمک و نيرو و همه چيز را از خدا گرفت و تنها او را در همه کارها مؤثّر دانست.

نماز با کلمه «اهدنا الصراط المستقيم» به انسان می فهماند که تنها کسانی موفّق می شوند، که در راه راست حرکت کنند و از هرگونه افراط و تفريط بر حذر باشند.

بوسيله کلمه «اللّه اکبر» که در تمام حرکات نماز تکرار می شود به انسان عظمت، قدرت و اهميّت توجّه به خدای تعالی را تعليم می دهد و به انسان می گويد: تنها بايد به اين خدای مهربانی که بی نهايت قدرت دارد، بی نهايت عظمت دارد، بی نهايت اهميّت دارد، متوجّه بود و تنها او را بايد شناخت.

«باز هم سفارش به زکات»

دادن زکات و ماليات اسلامی ممالک را آباد می کند، فقرا و مساکين را احياء می کند، دشمنيها را تبديل به دوستی می کند، درماندگان در راه را نجات می دهد، ثروتها را تعديل می کند، ورشکسته ها را سامان می دهد، بی خانمانها را خانه دار می کند و بالاخره زکات، روح انسان را از صفات رذيله بخصوص از بخل و عداوت و قساوت پاک نموده و مال و روح انسان را رشد و نموّ می دهد و زکات دهنده را ثروتمند می کند. زکات ضامن اتّحاد و همبستگی های اجتماعی است و مسلمانان را بر دشمن پيروز می نمايد.

«همه چيز نزد خدا محفوظ است»

روزی جوانی که يک دست خود را در جهاد با دشمنان اسلام از دست

داده بود، به من گفت: من فقط يک دست دارم. به او گفتم: من در همان برخورد اوّل متوجّه اين جريان شدم. گفت: نه هنوز هم متوجّه نشده ايد. سپس اضافه کرد و گفت: اين دستی که می بينيد بعد از مردن خاک می شود و از بين می رود ولی آن دستی را که در جهاد با دشمنان اسلام از بدنم جدا شده به صريح قرآن که فرموده: آنچه را از خوبيها که جلوتر از خود بفرستيد در نزد خدا محفوظ است و آن را در آنجا پيدا می کنيد، من آن دست را می گويم که دارم ولی اين دستی را که شما فکر می کنيد که در بدنم هست و من دارم، از بين می رود و موقّت است و خدای تعالی در قرآن (سوره نحل آيه 96) می فرمايد: آنچه نزد شما است از بين می رود ولی آنچه نزد خدا است، باقی خواهد بود. در آيه 110 سوره بقره هم خدای تعالی فرموده: هر کار خوبی که برای خود جلو بفرستيد، آن را در قيامت نزد خدای تعالی پيدايش می کنيد و در آن روز به دردتان می خورد و بدانيد که خدای تعالی به آنچه از اعمال نيک و بد انجام می دهيد بينا و بصير است. (110)

[1] ـ دهها روايت در اين خصوص نقل شده که به عنوان نمونه يک حديث از ميان آنها نقل می شود. در کتاب جامع احاديث شيعه جلد 1 صفحه 150 حضرت «رسول اکرم» صلی الله عليه و آله به حضرت «علی بن ابيطالب» عليه السلام فرمود: «تعلم الناس من بعدی تأويل القرآن ما لم يعلموا و تخبرهم» يعنی به مردم بعد از من ياد بده آنچه را که از تأويل قرآن نمی دانند و آنها را از حقيقت قرآن مطّلعشان کن.

[2] ـ «وَ ما يَعْلَمُ تَأويلَهُ اِلاَّ اللهّ وَ الرّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ» سوره آل عمران آيه 7.

[3] ـ روايات متعدّده ای در ذيل آيه شريفه فوق از «معصومين» عليهم السلام رسيده که منظور از راسخين در علم «ائمّه معصومين» عليهم السلاماند. مراجعه شود به تفسير برهان و نورالثقلين. بعضی در اينجا می گويند: راسخين در علم در اين آيه عطف به «اللّه» نيست از نظر ما فرقی نمی کند، زيرا اگر گفتيم خدای تعالی تمام علوم و قوانين مايحتاج بشر تا روز قيامت را در لفّافه اين الفاظ مختصر به نام قرآن پيچيده و به ما داده و تأويل و تفسير کلام خود را فقط خود او می داند، بايد نيز بگوئيم نزول حقايقی که در باطن و تأويل قرآن هست برای بشر بی فائده بوده است. پس به خاطر آنکه بايد تفسير قرآن برای مردم گفته شود و نزول قرآن عبث و بی فايده نماند آنها را برای «پيامبر اکرم» صلی الله عليه و آله توضيح داده و چون زمان «رسول اکرم» صلی الله عليه و آله اقتضاء نداشت که همه آنها را برای تمام مردم بگويد و يا مردم استعداد فهم همه آن معانی را نداشتند، می بايست به وصی خود آنها را تعليم دهد که در همين بحث به بعضی از رواياتش اشاره خواهد شد و چون در هر زمان حوادث جديدی به وجود می آيد و افکار مردم رشد بيشتری می کند و بايد حقايق قرآن برای آنها به مقتضای زمان و افکارشان گفته شود، لازم است در هر زمان يک خليفه و يا يک امام و هادی وجود داشته باشد و در هر زمان مفسّری مطابق پيشامدهای آن زمان لازم دارد و آن امام و هادی که تمام علوم قرآن را می داند و از «رسول اکرم» صلی الله عليه و آله يا بلا واسطه و يا با واسطه آنها را دريافت کرده، مردم را به سوی حقايق قرآن راهنمائی کند و اين موضوع در قرآن تصريح شده آنجا که می گويد:

«اِنَّما اَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکلِّ قَوْمٍ هادٍ» يعنی: ای رسول، تو ترساننده مردمی از عذاب الهی و برای هر قومی که می آيند هادی و راهنمائی وجود دارد. (سوره رعد آيه 7).

در احاديث زيادی از اهل سنّت نقل شده که وقتی اين آيه نازل شد، «رسول اکرم» صلی الله عليه و آله دست به سينه گذاشت و فرمود:

«انا المنذر» و با دست ديگر روی شانه «علی بن ابيطالب» عليه السلام گذاشت و فرمود: «و علي الهادی و بک يا علي يهتدی المهتدون» يعنی: علی هادی است و به وسيله تو ای علی هدايت يافتگان هدايت می شوند.

اين حديث و تفسير را بيشتر از سی نفر از علماء اهل سنّت که مِنجمله «فخر رازی» است در تفسير اين آيه نقل کرده اند. (احقاق الحق جلد 3 صفحه 88).

[4] ـ نهج البلاغه: قال «علی» عليه السلام: فی القرآن نباء ماقبلکم و خبر مابعدکم و حکم مابينکم. يعنی در قرآن اخبار گذشتگان و اطّلاع از آيندگان و دستورات و احکامی که لازم است در بين شما باشد، هست.

و در کتاب کنزالعمال حديث 2454 «رسول اکرم» صلی الله عليه و آله فرمود: من اراد علم الاوّلين و الاخرين فليقرء القرآن. يعنی کسی که می خواهد علوم اوّلين و آخرين را بداند، قرآن بخواند.

[5] ـ فی کنزالعمال جلد 1 صفحه 2641 قال رسول اللّه صلی الله عليه و آله: «ما انزل اللّه عزّ و جل آيه الا لها ظهر و بطن و کل حرف حد و کل حد مطلع». يعنی خدای تعالی آيه ای از قرآن را نازل نکرده مگر آنکه برای آن آيه ظاهر و باطنی قرار داده و برای هر حرفی از قرآن حدّی هست و برای هر حدّی مطلعی است.

[6] ـ «ان اللّه علّم نبيّه التنزيل و التّأويل فعلّمه رسول اللّه صلی اللّه عليه و آله عليا عليه السّلام» جامع احاديث الشيعه جلد 1 صفحه 128.

[7] ـ «واللّه لقد قال لی جعفر بن محمّد عليهماالسّلام انّ اللّه علم نبيّه صلی اللّه عليه و آله التنزيل و التأويل فعلمه رسول اللّه عليا ثم قال و علمنا واللّه» جامع احاديث شيعه جلد 1 صفحه 128.

[8] ـ «البختری قال قلت لابی عبداللّه عليه السّلام: نسمع الحديث منک فلا ادری منک السماعه او من ابيک فقال ما سمعته منی فاروه عن ابی و ما سمعته منی فاروه عن رسول اللّه صلی اللّه عليه و آله لسنا نقول برأينا من شيئی» جامع احاديث شيعه جلد 1 صفحه 127.

[9] ـ «من فسّر آية من کتاب اللّه فقد کفر» تفسير عياشی جلد 1 صفحه 17 و بحارالانوار جلد 92 صفحه 111.

[10] ـ «من فسّر القرآن برأيه ان اصاب لم يوجر» تفسير عياشی جلد 1 صفحه 18 و بحارالانوار جلد 92 صفحه 112.

[11] ـ «من تکلم فی القرآن برأيه فأصاب فقد اخطاء» منية المريد.

[12] ـ «ما آمن بی من فسّر برأيه کلامی» عيون اخبار الرّضا عليه السلام جلد 1 صفحه 116، جامع احاديث الشيعه جلد 1 صفحه 272.

[13] ـ «من فسّر القرآن برأيه فليتبؤ مقعده من النّار» تفسير عياشی جلد 1 صفحه 12.

[14] ـ «و قال الباقر عليه السّلام: يا جابر ليس شيئ ابعد من عقول الرجال من تفسير القرآن» جامع احاديث الشيعه جلد 1 صفحه 162، باب حجيّة فتوی الائمّه، المحاسن صفحه 268.

[15] ـ «انی تارک فيکم الثقلين کتاب اللّه و عترتی ما ان تمسکتم بهما لن تضلّوا بعدی ابدا و انهما لن يفترقا حتّی يردا علی الحوض». اين روايات در اکثر کتب حديث به اسناد مختلف نقل شده و حتّی کتابی به همين نام چاپ شده که اسناد آن را از کتب اهل تسنّن و اهل تشيّع نقل کرده است.

[16] ـ «انّما يعرف القرآن مَن خوطب به» جامع احاديث الشيعه جلد 1 صفحه 153، و تفسير علی بن ابراهيم صفحه 727.

[17] ـ «واللّه انی لاعلم کتاب اللّه من اوله الی آخره کانه فی کفی فيه خبر السماء و خبر الارض و خبر مايکون و خبر ما هو کائن قال اللّه فيه تبيان کل شئ».

[18] ــ رواياتی که مطلب فوق را کاملاً تأييد می کند در کتاب جامع احاديث شيعه جلد اوّل باب «حجيّة فتوی الائمّه» به فراوانی نقل شده است.

[19] ـ «نَزَّلْنا عَلَيْک الْکتابَ تِبْيانًا لِکلِّ شَيْئٍ» سوره نحل آيه 89.

[20] ـ جلد اوّل کتاب جامع احاديث شيعه اين روايات را نقل کرده است.

[21] ـ «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الاِْنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی اَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْانِ لا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهيرا».

[22] ـ از تحقيق در کتب لغت مانند: اقرب الموارد ـ مختار الصّحاح ـ معجم متن اللّغة ـ لسان العرب ـ لغتنامه دهخدا ـ المنجد و غيره استفاده می شود که کلمه معجزه اسم فاعل است که به معنی عاجز کننده بوده و هاء آن برای مبالغه است.

[23] ـ از آيات قرآن کاملاً استفاده می شود که سرزمين مکه غير قابل کشت و زرع بوده، زيرا آب نداشته است.

کتاب «تاريخ الرّسل و الملوک طبری» به نقل از کتاب «مسجدالحرام و کعبه» می گويد: چاهی غير از زمزم در زمان بعثت «رسول اکرم» نبوده است.

«تاريخ يعقوبی» می گويد: در زمان «منصور دوانيقی» برای تأمين آب مردم مکه آبی را از دوازده ميلی مکه در مجراهای قلعی جاری ساخت و به مکه آورد که به برکه «امّ جعفر» معروف گرديد.

کتاب «مسجدالحرام و کعبه» می گويد: تاريخ نويسان اصلاً برای مکه قنات و چاهی ذکر نکرده اند حتّی در زمان «معاويه» آب از خارج مکه و در زمان «هارون الرّشيد» از خارج مکه در حدود 35 کيلومتری شمال شرقی عرفه در منطقه حنين به دستور همسرش «زبيده» آب قناتی را به مکه آوردند که به چشمه زبيده يا قنات حنين معروف گرديد.

کتاب «حرمين شريفين» می گويد: شاهد بر اينکه در مکه چاهی غير از چاه زمزم نبوده اين است که در زمان «جعفر عبّاسی» آب زمزم بسيار کم شد و به همين جهت مردم در تشنگی شديدی قرار گرفتند و چنانکه آبی و چاهی غير از زمزم حتّی در زمان «منصور عبّاسی» وجود می داشت مردم به تشنگی گرفتار نمی گشتند.

بنابراين مکه همواره مورد تهديد کم آبی بوده است و به غير از چاه زمزم در آن چاهی ديگر وجود نداشته است و اصولاً موقعيّت جغرافيائی مکه به صورتی است که بارانهای منظّم و زياد هم در آن نمی بارد و فقط گاهی بارانهائی به ندرت می باريده است و هوائی بسيار گرم و خشک را دارا است و به واسطه احاطه کوههای آن به شدّت خشک است.

«معجم البلدان ياقوت حموی» جلد 5 صفحه 187 می نويسد: در مکه آب جاری وجود ندارد، آبهای آن از آسمان يعنی از باران است و برای اهل مکه چاههائی که آب مشروب داشته باشد وجود ندارد (غير از زمزم).

[24] ـ «دائره المعارف فريد وجدی» جلد 9 صفحه 358 می نويسد: امّا بنی هاشم عظمت امرشان خصوصا در زمان عبدالمطلب بن هاشم جدّ «پيامبر اکرم» صلی الله عليه و آله که سلطنت او بعد از حمله فيل عظيم و شهرتش منتشر و قبائل عرب از او ترسان شدند به اوج رسيده و اعراب از همه جهات قصد او کردند.

«تاريخ قرون وسطی» (آلبرماله) صفحه 95 می گويد: حضرت «محمّد» صلی الله عليه و آله از قبيله با نفوذ قريش بود، لکن در شش سالگی يتيم ماند.

[25] ـ «ان اللّه بعث محمّد صلی اللّه عليه و آله و ليس احد من العرب يقرء کتابا» خطبه 33 نهج البلاغه.

[26] ـ سوره آل عمران آيه 103.

[27] ـ تفسير الميزان جلد اوّل صفحه 63.

[28] ـ تاريخ يعقوبی جلد اوّل صفحه 379.

[29] ـ تاريخ يعقوبی جلد اوّل صفحه 384.

[30] ـ تاريخ يعقوبی جلد اوّل صفحه 394.

[31] ـ تاريخ يعقوبی جلد اوّل صفحه 390.

[32] ـ تاريخ يعقوبی توين بی صفحه 443.

[33] ـ «وَ ما کنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کتابٍ وَ لاتَخُطُّهُ بِيَمينِک اِذًا لاَرْتابَ الْمُبْطِلُونَ» سوره عنکبوت آيه 48.

[34] ـ «وَ لِيَقُولُوا دَرَسْتَ وَ لِنُبَيِّنَهُ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ».

[35] ـ «وَ قالَ الَّذينَ کفَرُوا اِنْ هذا اِلاّ اِفْک افْتَريهُ وَ اَعانَهُ عَلَيْهِ قَوْمٌ اخَرُونَ فَقَدْ جاؤُ ظُلْما وَ زُورا».

[36] ـ سوره اسری آيه 88.

[37] ـ سوره هود آيه 13.

[38] ـ سوره يونس آيه 38.

[39] ـ سوره بقره آيه 23 و 24.

[40] ـ نقل از کتاب تنزيه تنزيل.

[41] ـ سوره انبياء آيه 22: يعنی اگر در آسمان و زمين معبود ديگری غير از خدای واحد می بود، امور آنها دچار تباهی می گشت.

[42] ـ سوره حجّ آيه 72: يعنی ای مردم مشرک و کافر به اين مثل گوش کنيد تا حقيقت حال خود را بدانيد آن بتهای جماد که به غير از خدا معبود خود می دانيد و آنها را می خوانيد اگر اجتماع کنند بر خلقت مگسی قادر نيستند و اگر مگسی (ناتوان) چيزی از آنها بگيرد قدرت باز گرفتن آن چيز را از آن مگس ندارند طالب و مطلوب (يعنی عابد و معبود) هر دو ناچيز و ناتوانند.

[43] ـ سوره يوسف آيه 79: يعنی و چون برادران از پذيرفتن خواهش خود مأيوس شدند با خود خلوت کردند.

[44] ـ سوره هود آيه 44: يعنی و گفته شد ای زمين آبت را بمک و ای آسمان باران را قطع کن و آب خشک شد و حکم الهی انجام شد و کشتی بر کوه جودی قرار گرفت و فرمان هلاک شدن ستمکاران رسيد.

[45] ـ سوره اسری آيه 91: يعنی بگو اگر جنّ و انس جمع شوند و بخواهند مثل قرآن رابياورند نمی توانند، اگر چه پشت به پشت هم بدهند.

[46] ـ بحارالانوار جلد 46 صفحه 131 و 141 تمام اشعار فرزدق را درباره امام سجّاد نقل می کند.

[47] ـ «بطلميوس» يونانی بوده و در قرن دوّم بعد از ميلاد زندگی می کرده و معروف به «بطلميوس قلوذی» بوده است. اين دانشمند می پنداشت که زمين ثابت و ساکن و مرکز عالم است و اين فرضيه تا زمان «کوپرنيک» مسلّم بود ولی بعد از آن اين فرضيه باطل شد. فرهنگ دهخدا.

[48] ـ سوره مرسلات آيه 25 تا 27.

[49] ـ مفردات راغب و اقرب الموارد.

[50] ـ مفردات راغب و اقرب الموارد.

[51] ـ منظور مرحوم آيه اللّه العظمی آقای حاج سيّد ابوالقاسم خوئی رحمه الله در کتاب تفسير البيان است.

[52] ـ زود است که سفهاء بگويند: چه سبب شده که مسلمانان رو بگردانند از قبله ای که تا به حال رو به آن می ايستادند؟ بگو مشرق و مغرب مال خدا است.

[53] ـ مشرق و مغرب مال خدا است پس به هر طرف رو کنيد همان جا است طرف خدا.

[54] ـ آيه اوّل، سوره اعراف:134، آيه دوّم، سوره صافات:5 و 3، آيه سوّم، سوره معارج، 40.

[55] ـ منظور از خرق و التيام اين است که سابقا فلاسفه فکر می کردند اگر کسی بخواهد بهآسمان پرواز کند و وارد يکی از کرات ديگر شود بايد آسمان را سوراخ کند و وقت برگشتن آن را دوباره بدوزد و چون اين عمل محال است پس معراج «پيغمبر اکرم» صلی الله عليه و آلههم محال است.

[56] ـ سوره ابراهيم آيه 32: خدا مسخّر شما گرداند کشتی را.

[57] ـ سوره ابراهيم آيه 32: خدا مسخّر شما گرداند نهرهای آب را.

[58] ـ سوره ابراهيم آيه 32.

[59] ـ سوره جاثيه آيه 13.

[60] ـ سوره رحمن آيه 33.

[61] ـ سوره انعام آيه 83 تا 85: اين بود حجّت ما برای ابراهيم بر قومش، بالا بريم درجه کسی را که بخواهيم پروردگار تو حکيم و دانا است … و از ذريّه و فرزندان ابراهيم داود و سليمان و ايّوب و يوسف و موسی و هارون است. اين چنين جزا می دهد نيکوکاران را و نيز از ذريّه ابراهيم زکريّا و يحيی و عيسی و الياس است که همه آنها از شايستگان بودند.

[62] ـ سوره آل عمران آيه 61.

[63] ـ کتاب «اولين دانشگاه و آخرين پيامبر».

[64] ـ بحار الانوار جلد 57 صفحه 382.

[65] ـ بحارالانوار جلد 57 صفحه 336.

[66] ـ بحارالانوار جلد 58 صفحه 338.

[67] ـ کروماتين از يک کلمه يونانی به معنی رنگ اقتباس شده، زيرا قسمتی از هسته مرکزی سلول است که می توان آن را بوسيله پيوند و يا اختلاف نژاد رنگ کرد.

[68] ـ کتاب دانش صفحه 202.

[69] ــ گامتهای انسان از نظر وجود کروموزومهای جنسی يکسان نيستند. جنس مذکرهتروزيگوت بوده xy و دو نوع اسپرم با نسبتهای مشابه توليد می کند. يک نوع آن يک کروموزوم (x) و ديگری يک کروموزوم (y) حمل می کند. (کتاب مبانی زيست شناسی سلولی و مولکولی).

توضيح آنکه اگر اسپرمی که با تخمک (x) لقاح پيدا می کند دارای کروموزوم (y) باشد، فرزند پسر (xy) خواهد شد و اگر آن اسپرم دارای کروموزوم (x) باشد فرزند دختر (xx) می شود.

[70] ــ «اِنَّ مَثَلَ عيسی عِنْدَ اللّهِ کمَثَلِ ءادَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کنْ فَيَکونُ». سوره آل عمران آيه 59.

[71] ــ ما در کتاب «انوار زهرا عليهاالسلام» اين روايت و روايات ديگری در اين زمينه نقل کرده ايم، به آنجا مراجعه شود.

[72] ـ سوره بقره آيه 30.

[73] ـ سوره شوری آيه 29.

[74] ـ سوره انفال آيه 7.

[75] ـ سوره کوثر.

[76] ــ سوره شمس آيه 7 و 8.

[77] ــ سوره احزاب آيه 53 و سوره شوری آيه 51.

[78] ــ «انّا نحن نزّلنا الذّکر و انّا له لحافظون» سوره حجر آيه 9.

[79] ــ «لا يأتيه الباطل من بين يديه ولا من خلفه تنزيل من حکيم حميد». سوره فصّلت آيه 42.

[80] ــ سوره بقره آيه 245 و سوره حديد آيه 11.

[81] ــ سوره نور آيه 15.

[82] ــ سوره بقره آيه 259.

[83] ــ سوره يس آيه 29 و 53.

[84] ــ سوره واقعه آيه 29.

[85] ــ سوره ق آيه 19.

[86] ــ سوره يس آيه 35.

[87] ــ سوره مائده آيه 67.

[88] ــ سوره بقره آيات 43 و 83 و 110.

[89] ــ «اِنَّ هذَا الْقُرْانَ يَهْدی لِلَّتی هِی أَقْوَمُ وَ يُبَشِّرُ الْمُؤْمِنينَ الَّذينَ يَعْمَلُونَ الصّالِحاتِ اَنَّ لَهُمْ اَجْرا کبيرا». سوره اسراء آيه 9.

«تَبارَک الَّذی نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلی عَبْدِه لِيَکونَ لِلْعالَمينَ نَذيرا». سوره فرقان آيه 1.

«ذلِک الْکتابُ لارَيْبَ فيهِ هُدًی لِلْمُتَّقينَ». سوره بقره آيه 2.

«اِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکرَ وَ اِنّا لَهُ لَحافِظُونَ». سوره حجر آيه 9.

«تَنْزيلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمينَ». سوره واقعه آيه 80 و سوره حاقّه آيه 43.

«اَللّهُ نَزَّلَ اَحْسَنَ الْحَديثِ کتابا مُتَشابِها مَثانِی تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلينُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ اِلی ذِکرِ اللّهِ ذلِک هُدَی اللّهِ يَهْدی بِه مَنْ يَشاءُ وَ مَنْ يُضْلِلِ اللّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ». سوره زمر آيه 23.

«يا اَيُّهَا النّاسُ قَدْ جائَتْکمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکمْ وَ شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ وَ هُدًی وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنينَ». سوره يونس آيه 57.

«حِکمَةٌ بالِغَةٌ فَما تُغْنِ النُّذُرُ». سوره قمر آيه 5.

«وَ هذا کتابٌ اَنْزَلْناهُ مُبارَک فَاتَّبِعُوهُ وَاتَّقُوا لَعَلَّکمْ تُرْحَمُونَ». سوره انعام آيه 155.

«وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذی اُنْزِلَ مَعَهُ اُولئِک هُمُ الْمُفْلِحُونَ» سوره اعراف آيه 157.

«وَ کذلِک اَوْحَيْنا اِلَيْک رُوحا مِنْ اَمْرِنا ما کنْتَ تَدْری مَا الْکتابُ وَلاَ الاْيمانُ وَلکنْ جَعَلْناهُ نُورا نَهْدی بِه مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ اِنَّک لَتَهْدی اِلی صِراطٍ مُسْتَقيمٍ». سوره شوری آيه 52.

[90] ــ سوره قمر آيات 17 و 22 و 32 و 40.

[91] ــ سوره طه آيات 25 ـ 28.

^{^[92]} ــ فی مقدّمة تفسير نهج البيان: «قال الاسم مشتقّ من السمه و هی العلامة فکانّه علامة لما وضع له».

^{^[93]} ــ قال الراوی سئلت الرضا عليه السلام عن بسم اللّه؟ قال: قول القائل بسم اللّه ای اسم نفسی بسمة من سمات اللّه عزّ وجلّ وهو العبوديّة. قال: فقلت له: ما السّمة؟ قال: العلامة. بحارالأنوار جلد 92 صفحه 230 حديث 9.

عن الصادق عليه السلام

انّه سئل عن بسم اللّه الرّحمن الرحيم.

فقال: الباء بهاء اللّه، والسّين سناء اللّه، والميم ملک اللّه.

قال : قلت اللّه. فقال: الالف آلاء اللّه علی خلقه من النعيم بولايتنا واللام الزام اللّه خلقه ولايتنا.

قلت: فالهاء؟ فقال: هو ان من خالف محمّدًا وآل محمّد صلی الله عليه و آله قلت: الرحمن. قال: بجميع العالم. قلت: الرحيم؟ قال: بالمؤمنين خاصّة. (بحارالأنوار جلد 92 صفحه 231 حديث 12).

قال الصادق عليه السلام: بسم اللّه الرّحمن الرّحيم اقرب الی اسم اللّه الاعظم من سواد العين الی بياضها. (بحارالأنوار جلد 92 صفحه 257).

قال عبداللّه بن سنان: سئلت الصادق عليه السلام عن بسم اللّه الرّحمن الرّحيم فقال: الباء بهاء اللّه، والسّين سناء اللّه، والميم مجداللّه وروی بعضهم ملک اللّه، واللّه اله کلّ شئ الرّحمن بجميع العالم والرّحيم بالمؤمنين خاصّة. (بحارالأنوار جلد 92 صفحه 231 حديث 11).

^{^[94]} ــ امام عليه السلام فرمود: «بسم اللّه ای استعين علی اموری کلّها باللّه الّذی لاتحق العبادة الاّ له». بسم اللّه يعنی طلب ياری می کنم در جميع امورم از خدائی که حقّ کسی بندگی نيست، مگر برای او. بحارالانوار جلد 92 صفحه 232

^{^[95]} ــ سوره عنکبوت آيه 69.

^{^[96]} ــ قال علی عليه السلام: ان بسم اللّه الرحمن الرحيم آية من فاتحة الکتاب وهی سبع آيات تمامها ببسم اللّه الرحمن الرحيم، سمعت رسول اللّه صلی الله عليه و آله يقول:

انّ اللّه عزّ وجلّ قال لی: يا محمّد «ولقد آتيناک سبعًا من المثانی والقرآن العظيم». بحارالأنوار جلد 92 صفحه 227 سطر 11.

^{^[97]} ــ قال الصادق عليه السلام: بسم اللّه الرّحمن الرّحيم احقّ ما اجهر به وهی الآية التی قال اللّه عزّ وجلّ «واذا ذکرت ربک فی القرآن وحده ولّوا علی ادبارهم نفورًا». بحارالأنوار جلد 92 صفحه 228 حديث 8.

^{^[98]} ــ سوره اعراف آيه 156.

^{^[99]} ــ تفسير روض الجنان ذيل آيه شريفه.

^{^[100]} ــ تفسير مجمع البيان ذيل آيه شريفه.

^{^[101]} ــ تفسير گازر ذيل آيه شريفه.

^{^[102]} ــ چنانکه خدای تعالی درباره پدر و مادر، اين کلمه را در قرآن اطلاق فرموده و می گويد: «رَبِّ ارْحَمْهُما کما رَبَّيانی صَغيرا». سوره اسراء آيه 24.

^{^[103]} ــ «يأبی اللّه أن يجری الأمور الاّ بأسبابها».

^{^[104]} ــ سوره اعراف آيه 179.

^{^[105]} ــ بحارالأنوار جلد 85 صفحه 21 سطر 13 و جلد 16 صفحه 349 حديث 33 و جلد 2 صفحه 63 سطر 21 و جلد 51 صفحه 4.

^{^[106]} ــ سوره اسراء آيه 3.

^{^[107]} ــ تفسير مجمع البيان.

^{^[108]} ــ اين کلمه را پنج نفر از قرّاء «ملک» بدون الف خوانده اند و بقيّه آنها با الف يعنی «مالک» قرائت نموده اند.

^{^[109]} ــ سوره کافرون آيه 6.

^{^[110]} ــ سوره انفطار آيات 17 ـ 19. «وَما اَدْراک ما يَوْمُ الدّينِ * ثُمَّ ما اَدْراک ما يَوْمُ الدّينِ * يَوْمَ لاتَمْلِک نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَيْئا وَالاَْمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلّهِ».

^{^[111]} ــ تفسير عياشی.

^{^[112]} ــ تفسير عياشی.

^{^[113]} ــ سوره زمر آيه 53.

^{^[114]} ــ سوره ذاريات آيه 56.

^{^[115]} ــ سوره اسراء آيه 65 و سوره حجر آيه 42.

^{^[116]} ــ سوره ذاريات آيه 56.

^{^[117]} ــ سوره عنکبوت آيه 69.

^{^[118]} ــ در کتاب «سير الی اللّه» توضيح داده شده است.

^{^[119]} ــ سوره يس آيه 61.

^{^[120]} ــ سوره يس آيه 3 و 4.

^{^[121]} ــ لسان العرب.

^{^[122]} ــ «لا يُسْئَلُ عَمّا يَفْعَلُ» سوره انبياء آيه 23.

^{^[123]} ــ تفسير امام حسن عسکری عليه السلام.

^{^[124]} ــ تفسير برهان.

^{^[125]} ــ تفسير برهان.

^{^[126]} ــ تفسير برهان.

^{^[127]} ــ بحارالانوار جلد 82 صفحه 248.

^{^[128]} «ذلک» در فارسی به معنی آن است.

«کتاب» به معنی نوشته شده است.

«لاريب فيه» يعنی شکی، ترديدی در آن کتاب، يا در اين قرآن نيست. و هدايت است برای متّقين.

«متّقين» به معنی آنهائی که خود را از گناه و لغزش نگه می دارند.

«يؤمنون» يعنی می گروند، تصديق می کنند، باور می نمايند.

«غيب» يعنی ناپديد، مخفی و گاهی کلمه غيب بر آنچه وجود خارجی ندارد و بوجود خواهد آمد نيز گفته شده است.

زيرا امام صادق عليه السلام در تفسير کلام خدای تعالی که فرموده: «عالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهادَةِ» سوره انعام آيه 73 فرمود: «الغيب ما لم يکن والشهادة ما قد کان» يعنی غيب آن چيزی است که وجود خارجی نداشته باشد و شهادت آن چيزی است که وجود داشته باشد.

و در تفاسير و احاديث کلمه غيب بر امام دوازدهم که غيبتش طول می کشد نيز گفته شده است.

(عن يحيی بن ابی القاسم قال: سئلت الصادق عليه السلام عن قول اللّه عزّوجلّ «الم ذلک الکتاب لاريب فيه هدی للمتّقين الّذين يؤمنون بالغيب» فقال: المتقون شيعة علی عليه السلام و امّا الغيب فهو الحجّة الغائب عليه السلام. (بحارالانوار جلد 51 صفحه 52).

^{^[129]} «اقام» به معنی برپا داشتن و راست و معتدل کردن چيزی است.

«صلوة» در اصطلاح دين غالبا به نماز گفته می شود ولی در اصل لغت صلوة به معنی دعا و درود و رحمت است. حالا چطور عرب به نماز صلوة گفته است، شايد به خاطر اين باشد که چون نماز عبادت است و مغز عبادت دعا است و در نماز دعائی که واجب باشد و به قصد دعا نه به قصد قرآن مثل «اهدنا الصراط المستقيم» خوانده شود جز صلوات بر محمّد و آل محمّد در تشهد وجود ندارد. و چون هر موجود با اهميّتی را به مغز و حقيقتش نامگذاری می کنند و مغز نماز صلوات بر محمّد و آل محمّد است، لذا اسم اين عبادت را صلوة گذاشته اند.

«رزق» به معنی روزی و آنچه خدای تعالی از خوراکيها و نعمتها برای رفاه بندگانش خلق فرموده است می باشد. و گاهی اين کلمه به روزی معنوی هم گفته شده، مثل آنکه می گويند: خدا علم و حکمت و معنويّت را روزی شما قرار دهد. «رزقکم اللّه العلم والحکمة».

«انفاق» به معنی نفقه دادن و بخشيدن مال به کسی است يا خرج کردن مال و بلکه خرج کردن علم و حکمت و بذل و بخشش آن به افرادی که به آن نيازمندند می باشد.

«انزال» به معنی نازل شدن، فرود آمدن و پائين آمدن است در اينجا معنی «ما اُنزل اليک» اين است که متّقين ايمان دارند به آنچه بر تو از جانب پروردگارت رتبتا پائين آمده است.

^{^[130]} «قَبْل» زمانی را می گويند که گذشته باشد و در مقابل «بَعْد» قرار بگيرد و نيز به معنی جلو و اوّل در مقابل پشت و آخر و روبرو و اندام جلو نيز آمده است.

در اينجا معنی «و ما انزل من قبلک» اين است که خدای تعالی می فرمايد: متّقين به آنچه قبل از زمان تو بر پيامبران گذشته نازل شده ايمان دارند.

«آخرت» به معنی روز قيامت، جهان ديگر و زندگی آخرت در مقابل زندگی دنيا است.

«يقين» به اعتقاد و عقيده ای می گويند که پس از بررسی و استدلال و برطرف شدن شک و ترديد برای انسان حاصل شده باشد. يا آنکه موضوع آن به قدری واضح باشد که از طريق حواس پنجگانه يعنی با ديدن و يا با شنيدن و يا با لمس کردن، انسان بوجود آن يقين پيدا می کند. و يقين مراتبی دارد. اوّل آنچه بوسيله تحقيقات علمی بدست می آيد که آن را «علم اليقين» می گويند. دوّم آنچه با چشم ديده می شود و يا به منزله ديدن است که آن را عين اليقين می گويند. سوّم آنچه با تمام حواس احساس شود مانند وقتی که انسان دست در آتش گرفته و حرارت آتش را لمس می کند، می باشد. که آن را حقّ اليقين می گويند.

در اين آيه خدای تعالی می فرمايد: متّقين کسانی هستند که به آخرت يقين دارند يعنی علم اليقين پيدا کرده اند.

«مفلحون» يعنی رستگاران، پيروزان، کسانی که به خوبيها موفّق شده اند. و غالبا اين کلمه را قرآن بر مؤمنينی که از نظر اعتقاد و انتخاب راه صحيح و صراط مستقيم و گذراندن مراحل تزکيه نفس موفّق بوده اند، اطلاق فرموده است.

^{^[131]} ــ قال السيّد فی سعد السعود قال ابوعبدالرحمن بن محمّد بن الحسن السلمی فی حقايق التفسير فی قوله تعالی: الم ذلک الکتاب. قال جعفر بن محمّد الصادق عليه السلام: «الم» رمز و اشارة بينه و بين حبيبه محمّد صلی الله عليه و آله اراد ان لايطلع عليه سواهما بحروف بعدت عن ادارک الاعتبار و ظهر السر بينهما لا غير. بحارالانوار جلد 92 صفحه 383.

^{^[132]} ــ قال علی عليه السلام: «يا کميل ما من علم الاّ و انا افتحه و ما من سرّ الاّ والقائم عليه السلام يختمه». بحارالانوار جلد 77 صفحه 267.

عن ابی عبداللّه عليه السلام قال: «العلم سبعة و عشرون حرفا فجميع ما جائت به الرسل حرفان فلم يعرف الناس حتّی اليوم غير الحرفين فاذا قام قائمنا اخرج الخمسة و العشرين حرفا فبثها فی الناس و ضم اليها الحرفين حتّی يبثها سبعة و عشرون حرفا». (بحارالانوار جلد 52 صفحه 336).

^{^[133]} ــ عن عبدالرحمن بن الحجاج قال: سمعت اباعبداللّه عليه السلام يقول: «ليس ابعد من عقول الرجال من القرآن». بحارالانوار جلد 92 صفحه 111.

^{^[134]} ــ سوره بقره آيه 183.

^{^[135]} ــ سوره مجادله آيه 22.

^{^[136]} ــ سوره مجادله آيه 21.

^{^[137]} ــ سوره توبه آيه 36.

^{^[138]} ــ سوره زخرف و دخان آيات 1 و 2.

^{^[139]} ــ عن جابر عن ابی جعفر عليه السلام قال: الکتاب اميرالمؤمنين «علی» لاشک فيه انّه امام هدی للمتّقين. بحارالانوار جلد 24 صفحه 351.

و قال علی بن ابيطالب اميرالمؤمنين عليه السلام: انا قائد المؤمنين الی الجنة و انا حبل اللّه المتين و انا عروة اللّه الوثقی و کلمة التقوی و انا عين اللّه و لسانه الصدق و يده و انا جنب اللّه الذی يقول ان تقول يا حسرة علی ما فرطت فی جنب اللّه و انا يداللّه المبسوطة علی عباده بالرحمة والمغفرة. (بحارالانوار جلد 4 صفحه 9).

^{^[140]} ــ از خليل بن احمد نقل شده که می گفت: «استغنائه عن الکلّ و احتياج الکلّ اليه دليل علی انّه امام الکلّ». تأسيس الشيعه لسيد الصدر صفحه 150.

^{^[141]} ــ بحارالانوار جلد 70 صفحه 295 نقل از مصباح الشريعة.

^{^[142]} ــ سوره رعد آيه 7 و سوره نازعات آيه 45.

^{^[143]} ــ سوره طلاق آيه 3.

^{^[144]} ــ قال رسول اللّه ذات يوم: يا ليتنی قد لقيت اخوانی. فقال له ابوبکر و عمر: اولسنا اخوانک، آمنّا بک و هاجرنا معک؟ قال: آمنتم و هاجرتم و يا ليتنی لقيت اخوانی فاعاد القول فقال رسول اللّه صلی الله عليه و آله: انتم اصحابی ولکن اخوانی الذين يأتون من بعدکم يؤمنون بی و يحبونی و ينصرونی و يصدقونی و مارأونی فياليتنی قد لقيت اخوانی. بحارالانوار جلد 52 صفحه 132.

^{^[145]} «کفروا» جمع «کفَرَ» به معنی کسی است که حقّی را می پوشاند و آن را ناديده می گيرد و شکر نمی کند.

«سواء» به معنای مساوی بودن، تفاوت نداشتن، فرقی نکردن، می باشد.

«انذار» يعنی ترس از آينده مخوف، عاقبت بد داشتن، «اءنذرتهم ام لم تنذرهم» يعنی آنها را از آينده خطرناکشان و از عاقبت بدشان چه بترسانی يا نترسانی فرقی نمی کند. زيرا آنها يا در خواب عميقی از غفلت فرو رفته اند يا دلشان مرده است.

«ختم» به معنی مُهر، ختم چيزی، پايان و آخر آن را می گويند و ختم کتاب و ختم قرآن به معنای پايان کتاب و پايان قرآن است.

و انگشتر را از آن جهت خاتم می گويند، چون سابقا روی نگين انگشتر نام خود را حک می کرده و در پايان نامه يا اسناد می زدند. و به اين وسيله نامه را پايان می دادند. و اين به معنی آن بود که اگر چيزی بعد از آن نوشته شود اعتباری ندارد.

و معنی «ختم اللّه» اين است که خدا قلبهای آنها را پايان داده و ديگر ظرفيّت پذيرش حقايق را ندارند.

«قلب» به معنی روح است که دارای صفت اقبال و ادبار و زيرو رو شدن است و چون روح با افکار مختلف زيرو رو می شود آن را قلب گفته اند.

^{^[146]} «سمع» به معنی شنيدن است و «اُذُن» به معنی گوش است «سمعهم» يعنی شنيدن آنها و يا محلّ شنيدن و جای قوّه شنوائی آنها است.

«بَصَر» به معنی ديدن است و «عين» به معنی چشم است. «ابصارهم» به معنی ديدن آنها و يا محلّ ديدن آنها است.

«غشاوه» به معنی پرده، پوشش و چيزی که تمام محلّ را بپوشاند می باشد.

«عذاب» به معنی نکال و مجازات و عقاب است و گاهی به مجازات گناه و يا مطلق ناراحتی گفته شده است.

«عظيم» به معنی بزرگ، با عظمت، سخت و پر ابهّت است.

^{^[147]} «ناس» به معنی مردم، بشر و جنس بنی آدم است. ابن عبّاس می گويد: به بشر «ناس» گفته اند. زيرا با خدای تعالی عهد بسته و نسيان نموده است و لذا ريشه «ناس» از نسيان گرفته شده است.

و بعضی از دانشمندان، «ناس» را از اُنس گرفته اند و می گويند به اين جهت اسم بشر «ناس» شده که اهل انس با همنوع خود است. و غالبا در قرآن و روايات «ناس» به مردمی که از حقّ و حقيقت دورند گفته شده است.

^{^[148]} «مَن» بر يک نفر و دو نفر و سه نفر و بيشتر اطلاق می شود و در فارسی به معنی «کس» و يا «کسان» است.

^{^[149]} «يقول» يعنی می گويد. سخن گفتن غالبا با زبان است، ولی ممکن است گاهی به نوشته و يا به اشاره و يا به علائمی که در جائی برای فهماندن بعضی از مسائل نصب می شود، گفته شود.

^{^[150]} «يوم الاخر» يعنی روز ديگر، زمان ديگر، روز بعد، زمان بعد و در اينجا منظور روز قيامت است.

^{^[151]} «يخادعون» يعنی آنچه را که در دل دارند مخفی می کنند و چيز ديگری را اظهار می نمايند و به اصطلاح فريبکاری می کنند.

^{^[152]} «انفسهم» يعنی خودشان را، روحشان را.

^{^[153]} «و ما يشعرون» يعنی نمی دانند، درکش را ندارند، شعورش را ندارند.

«مرض» يعنی نداشتن صحّت و سلامتی و وقتی صفات رذيله بر انسان مسلّط می شود،قلب و روح انسان مريض است.

^{^[154]} «فزادهم» يعنی زياد می کند برای آنها، و مرض آنها را بيشتر می نمايد.

^{^[155]} «کذب» يعنی خلاف واقع گوئی، ضدّ راستگوئی.

^{^[156]} «لاتفسدوا» يعنی خرابکاری نکنيد، و مصالح جامعه را بهم نريزيد.

«ارض» يعنی زمين، جائی که بشر روی آن زندگی می کند، پائين در مقابل سماء.

^{^[157]} «انّما» يعنی جز اين نيست، تنها همين است. اين کلمه را کلمه حصر می گويند.

«نحن» يعنی ما، ما جمعيّت. اين کلمه را غالبا در جائی که بخواهند خود را پر قدرت و دارای پشتوانه قوی نشان بدهند استعمال می کنند.

«مصلحون» يعنی ما اصلاح کنندگانيم، ما فساد نمی کنيم، ما شايستگی بوجود می آوريم.

^{^[158]} «سفهاء» جمع سفيه به معنی بی تحمّل، بی حلم، نادان، احمق است.

^{^[159]} «لايعلمون» يعنی نمی دانند، کسب علم و دانائی نکرده اند.

^{^[160]} «لقوا» يعنی ديدار می کنند، ملاقات می نمايند، برخورد می کنند.

^{^[161]} «خلوا» يعنی خلوت می کنند، دور از اغيار با هم ملاقات می کنند، در جای خالی از اغيار يکديگر را می بينند.

^{^[162]} «شياطينهم» يعنی موجودات موذی انحراف دهنده که گاهی بر ابليس و گاهی بر منافقين و کفّار اطلاق می شود.

^{^[163]} «مستهزءون» يعنی استهزاءکنندگان، مسخره کنندگان.

^{^[164]} «يمدّهم» يعنی می کشاند آنها را، جذب می کند آنها را.

«طغيانهم» يعنی از حدّ خود تجاوز کردنشان، و اظهار برتری نمودنشان.

«يعمهون» سرگردانند و در باطن کورند.

^{^[165]} «اشتروا» يعنی عوض کردن آنها چيزی را به چيزی، فروختن و خريدنشان را گويند.

^{^[166]} «ربحت» يعنی استفاده کرد، ضدّ خسارت و ضرر است.

«تجارتهم» يعنی خريد و فروششان، معاوضه شان.

^{^[167]} «مَثَل» يعنی چيزی که با چيز ديگر مساوی و يا مشابه باشد، عمل اينها با جريانی که گفته می شود مساوی است.

^{^[168]} «استوقد» يعنی بيافروزد و شعله ور کند.

«نارا» يعنی آتشی را، شعله آتشی را.

^{^[169]} «اضاءت» يعنی روشن کرد، روشن کند.

«حوله» برای «حول» معانی زيادی در لغت وجود دارد ولی در اينجا به معنی اطراف و حوالی و نواحی است.

«ذهب» يعنی می رود، زائل می گردد، ولی در اينجا به معنی «می برد» است.

«بنورهم» يعنی به چيزی که خودبخود روشن و روشن کننده ساير چيزها است، به روشنائيشان.

^{^[170]} «ترکهم» يعنی باقی گذاشت آنها را، جا گذاشت آنها را، ترکشان کرد.

«لايبصرون» يعنی اشياء را مشاهده نکنند، آنها را نبينند، آنها را با چشم دل مشاهده نکنند.

^{^[171]} «صمّ» يعنی گوششان گرفته است، گوششان سنگين است.

«بکم» يعنی اخرس، گنگ، از مادر گنگ متولّد شده و يا کسی که گنگ نيست ولی نمی تواند حرف بزند و يا نمی فهمد که حرف صحيحی بزند.

«عمی» يعنی کسی که بينائيش را به کلّی از دست داده باشد و از هر دو چشم کور باشد.

«لايرجعون» يعنی بر نمی گردند، مراجعت نمی کنند.

^{^[172]} «کصيب» يعنی مثل آب خالص و باران کامل و تندی که از آسمان بيايد.

^{^[173]} «رعد» يعنی صدای باران و يا صدائی که از ابرها به گوش می رسد.

«برق» يعنی نوری که از ابرها بر می خيزد و چون ناگهانی است، چشم را خيره می کند.

«اصابعهم» يعنی انگشتانشان، و گاهی اصبع به اثر خوبی که از انسان باقی مانده باشد نيز گفته می شود.

^{^[174]} «آذانهم» يعنی گوشهايشان.

«حذر» يعنی پرهيز از چيزی، ترس از چيزی، فرار از چيزی.

^{^[175]} «الموت» يعنی مرگ، زنده نبودن، جدا شدن روح از بدن و نيز به زمستان هم اين کلمه گفته شده است.

«محيط» يعنی احاطه دارد، مسلّط است.

^{^[176]} «يخطف» يعنی سريعا می گيرد.

^{^[177]} «مشوا» يعنی می روند، قدم بر می دارند.

^{^[178]} «قاموا» يعنی می ايستند و نشسته نيستند و گاهی اين کلمه بر حرکت انقلابی نيز گفته می شود.

«شاءاللّه» يعنی خدا بخواهد، اراده کند.

^{^[179]} «قدير» يعنی بسيار توانا و قدرتمند است.

^{^[180]} ــ «اِنَّ اللّهَ يُدافِعُ عَنِ الَّذينَ امَنُوا». سوره حج آيه 38.

^{^[181]} ــ قال المعصوم عليه السلام: انّما المارق المنافق من قال بغير الصواب. (بحارالانوار جلد 34 صفحه 279.

^{^[182]} ــ ان رسول اللّه صلی الله عليه و آله مرّ بمجنون فقال ما له فقيل انّه مجنون فقال بل هو مصاب انّما المجنون من آثر الدنيا علی الاخرة. بحارالانوار جلد 7 صفحه 162.

^{^[183]} ــ عن اميرالمؤمنين عليه السلام قال: سمعت رسول اللّه صلی الله عليه و آله يقول: خير المؤمنين من کان مألفة للمؤمنين ولا خير فيمن لا يألف ولا يؤلف، قال و سمعت رسول اللّه صلی الله عليه و آله يقول: شرار الناس من يبغض المؤمنين و سغضه قلوبهم المشائون بالنميمة المفرقون بين الاحبه الباغون للبراء العيب اولئک لاينظر اللّه اليهم يوم القيامة ولا يزکيهم.

^{^[184]} ــ تفسير برهان جلد 1 صفحه 135 (سوره بقره آيه 8).

^{^[185]} «خَلَقَ» يعنی از عدم بوجود آورد، «خَلْق» يعنی ابداع کردن، احداث کردن و بوجود آوردن بعد از آنکه وجود نداشته و «خالق» و «خلاّق» از اسماء پروردگار متعال است و بدون اضافه جايز نيست که بر غير خدای تعالی اطلاق شود. ولی گاهی «خلق» به ايجاد هيأت و ماهيّت اشياء گفته می شود. چنانکه حضرت عيسی می گويد: «اخلق لکم من الطين کهيئة الطير» يعنی من برای شما از گِل، هيأت پرنده را خلق و ايجاد می کنم. و چون به اصل ايجاد اشياء که کار خدا است و ايجاد هيأت اشياء که ممکن است مخلوقات خدا هم آن را انجام دهند «خلق» می گويند، قرآن به خدای تعالی از اين جهت «احسن الخالقين» يعنی بهترين خالقها گفته است که خالقهای ديگر از بندگانش را منظور فرموده باشد.

«قبل» يعنی پيش، جلو، ضدّ بعد و گاهی که قبل و بعد را با يکديگر ذکر می کنند منظور پيش و پس و زمان گذشته بسيار دور و زمان بعد از آن را اگر چه گذشته باشد، است.

^{^[186]} «فراش» به معنی چيزی است که پهن شده و در اين آيه منظور زمين است که برای بندگان خدا پهن شده و از هرگونه سختی و ناهنجاری حفظ شده است.

«سماء» به معنی بالا، سقف، بلندی، آسمان، باران، ابر و در اين آيه منظور آنچه در بالا و در آسمانها قرار گرفته است، می باشد.

«بناء» به معنی ساختمان و چيزی که بنيانگذاری شده باشد، ضدّ خراب شدن.

^{^[187]} «ماء» به معنی آب، باران و گاهی به علم و ولايت و محبّت، مجازا و شايد هم حقيقتا اطلاق می شود.

«اخرج» به معنی بيرون آورد، ضدّ داخل کرد، است.

^{^[188]} «ثمرات» به معنی ميوه ها و گاهی اين کلمه به فرزند و منافع مالی هم اطلاق می شود.

^{^[189]} «انداد» به معنی اضداد، امثال، خدائی غير از خدای يکتا را «نِدّ» برای خدای تعالی می گويند.

^{^[190]} ــ طبق آنچه ما مراحل تزکيه نفس را تعيين نموده ايم.

^{^[191]} ــ «فان اردت العلم فاطلب اولا فی نفسک حقيقة العبوديّة واطلب العلم باستعماله واستفهم اللّه يفهمک.

قلت يا شريف فقال: قل يا اباعبداللّه فقلت: يا اباعبداللّه ما حقيقة العبوديّة؟ قال: ثلاثة اشياء ان لاير العبد لنفسه فيما خوّله اللّه ملکا لان العبيد لايکون لهم ملک يرون المال مال اللّه يضعونه حيث امرهم اللّه به ولا يدبّر العبد لنفسه تدبيرا و جمله اشتغاله فيما امره تعالی به و نهاه عنه فاذا لم ير العبد لنفسه فيما خوّله اللّه تعالی ملکا هان عليه الانفاق فيما امره اللّه تعالی ان ينفق فيه واذا فوض العبد تدبير نفسه علی مدبره هان عليه مصائب الدنيا و اذا اشتغل العبد بما امره اللّه تعالی و نهاه لايتفرغ منهما الی المراء والمباهات مع الناس فاذا اکرم اللّه العبد بهذه الثلاثة هان عليه الدنيا و ابليس والخلق ولايطلب الدنيا تکاثرا و تفاخرا ولا يطلب ما عند الناس عزا و علوا ولايدع ايّامه باطلاً فهذا اوّل درجة التقی قال اللّه تعالی تلک الدار الآخرة نجعلها للذين لايريدون علوا فی الارض ولا فسادا والعاقبة للمتّقين».

^{^[192]} ــ سوره فصّلت آيات 30 و 31.

^{^[193]} «کنتم» يعنی می باشيد، بوده ايد.

«نزّلنا» يعنی فرود آورديم، از بالا به پائين آورديم، از مقام والائی که داشت پائين آورديم و در اختيار شما گذاشتيم.

^{^[194]} «فأتوا» يعنی بياوريد.

«سورة» يعنی قطعه ای، خانه ای از ساختمانی، چهارديواری که خانه ها را از يکديگر جدا می کند.

«من مثله» يعنی از مثل قرآن يا بعضی گفته اند که ضمير مثله به رسول اکرم بر می گردد، يعنی از مثل رسول خدا با آن شرائطی که او داشت.

^{^[195]} «وادعوا» يعنی بخوانيد، دعوت کنيد، طلب کنيد.

«شهداءکم» يعنی نظاره گری از شما که هيچ چيز در موضوع مربوطه از نظر او پنهان نيست. و شهيد يعنی ناظر، عالم و مطّلع از همه چيز.

«من دون اللّه» يعنی غير از خدا. از مردم عاقل و دانائی که به همه علوم و حقايق و معجزه احاطه دارند.

^{^[196]} «صادقين» يعنی راستگويان، درستگويان.

«لم تفعلوا» يعنی آن کار را نکرده ايد.

«لن تفعلوا» يعنی آن کار را نخواهيد کرد.

«وقودها» يعنی شعله آن و بعضی به خود آتش نيز «وقود» گفته اند.

«حجارة» يعنی سنگ، صخره و به سنگريزه هم حجارة می گويند.

«اعدّت» يعنی حساب شده، آماده شده، مهيّا شده.

^{^[197]} ــ در مقدّمه اين تفسير مفصّلاً به اين مسأله اشاره شده است.

^{^[198]} «بَشِّرْ» با تشديد شين به معنی خوشحال کن است. و اين کلمه در صورتی گفته می شود که خبر خوشحال کننده ای بخواهند به کسی بدهند، مگر آنکه به طور طعن و يا با قرينه ای خبر بدی را بخواهند بگويند. چنانکه قرآن می گويد: «وَ بَشِّرِ الَّذينَ کفَرُوا بِعَذابٍ اَليمٍ» سوره توبه آيه 3 که با اين قرينه برای خبر بد و يا به طور طعن گفته شده است.

«عمل» يعنی کار و فعلی که انسان انجام می دهد و گاهی به اعمال طبيعت نيز عمل گفته اند.

^{^[199]} «صالح» به معنی شايسته، شايستگی، صحيح، خوب، ضدّ فساد، درست، لايق می باشد.

عمل صالح يعنی کار خوب و شايسته و صحيح که فسادی در آن نيست و مورد تأييد عقل و دين است و صالحات جمع صالح است.

«الجنّة» به فتح جيم به معنی بهشت و باغی که درختانش زمين آن را پوشانده و بر آن سايه انداخته باشند، است.

«تجری» به معنی جريان دارد، کشيده می شود، می باشد.

^{^[200]} «نهر» يعنی محلّ جريان آب و «انهار» به معنی جويهای آب است.

^{^[201]} «متشابه» يعنی مثل هم که انسان آنها را با يکديگر فرقی نمی گذارد.

^{^[202]} «ازواج» به معنی جفتها، جفت ضدّ فرد است و غالبا اين کلمه را به دو چيز که مثل هم باشند می گويند، ولی بعضی از اوقات به دو چيزی که با يکديگر اختلاف داشته باشند نيز گفته اند. مثل آنکه زن را زوجه شوهر و مرد را زوج زن می گويند و معنی ازواج در اين آيه همسران انسانند.

«طاهر» يعنی پاک، بدون صفات رذيله، حلال، پاک از حيض و بول و غايط، پاک از آلودگيهای اخلاقی و اعتقادی. و مطهّره يعنی پاک از هر رجس و ناپاکی.

^{^[203]} «خُلد» يعنی دائم ماندن در خانه يا در جائی از مکانهای دنيا و «بهشت خلد» يعنی بهشتی که انسان دائما و بدون پايان در آن خواهد ماند.

^{^[204]} «لايستحيی» يعنی شرم نمی کند، باکی ندارد، توقّف در کارها نمی کند، به خاطر ترس از سرزنش، کاری را ترک نمی کند.

«ان يضرب» يعنی اينکه بزند.

«ضرب» به معنی زدن، بيان کردن، در زمين راه رفتن، تجارت کردن. و بالأخره در هر کاری ريسک کردن و دل به دريا زدن می باشد.

مثلاً می گويند: «بزن برويم» و «علی اللّه بزن به اين کار يک طوری می شود».

^{^[205]} «بعوضة» يعنی پشه، پشه کوچک، پشه خاکی.

«فوقها» فوق به معنی بالا در مقابل تحت و زير می باشد و گاهی به معنی زير و پائين تر نيز می آيد. و احتمالاً در اينجا به معنی پائين تر باشد چنانکه الميزان اين چنين معنی کرده است.

«فامّا» حرف تفصيل است و آن را برای جدا کردن چيزی از چيزی در کلام می آورند.

«الّذين» يعنی کسانی که.

^{^[206]} «حقّ» به معنی راست، درست و غير باطل است.

^{^[207]} «يقولون» يعنی می گويند، با زبان يا اشاره يا با نوشتن مطلبی را اظهار می نمايند.

«ماذا» يعنی چه، چه چيز، چيست اين.

^{^[208]} «اراد» يعنی خواست و اراده خدا. يعنی کاری را انجام داد و يا چيزی را ايجاد کرد.

«کثير» يعنی زياد، در مقابل قليل و کم است.

^{^[209]} «فاسقين» جمع فاسق و فاسق کسی است که ترک اوامر الهی را می کند و از فرمان پروردگار سرپيچی می نمايد و کسانی را که دائما به گناه مشغول اند فاسق می گويند.

فاسق کسی است که صفات رذيله اش او را دائما وادار به ترک اوامر الهی و معصيت می کند والاّ به کسی که به ندرت گناهی انجام می دهد فاسق نمی گويند.

«نقض» به معنی بهم زدن و شکستن عهد و يا عقد قرارداد است و نيز به خراب کردن ساختمان و پاره کردن ريسمان هم نقض گفته اند و در اينجا يعنی آنها عهد خدا را می شکنند.

^{^[210]} «عهد اللّه» يعنی پيمان و قرارداد با خدا.

«ميثاق» به معنی عهد و قرارداد بين دو نفر است.

«قطع» به معنی جدا کردن جزئی از چيز است. و نيز به معنی جدا شدن از بندگی خدا است و به طور کلّی به معنی جدا کردن است.

^{^[211]} «امر» به معنی دستوری است که از عالی به دانی و از شخص بالاتر به فرد پائين تر می رسد. و «امر اللّه» يعنی خدای تعالی دستور داده است.

«وصل» به معنی چسبيدن و قطع نشدن و بين چيزی با چيز ديگر اتّصال داشتن است.

^{^[212]} «خسارت» به معنی ضرر بردن، به هلاکت رسيدن و گمراه شدن است.

^{^[213]} ــ سوره يس آيات 60 و 61.

^{^[214]} «موت» به معنی بدنی است که روح نداشته باشد و به صورت جماد افتاده باشد و به معنی مرگ است. و گاهی به کسی که با بدبختی زندگی می کند و تحرّکی به سوی سعادت و خوشبختی ندارد، ميّت می گويند. و نيز به منحرفينی که تحت تأثير نصايح نصيحت کنندگان قرار نمی گيرند، ميّت گفته اند. همچنين به زمين که در زمستان گياهانش از رشد افتاده اند، ميّت می گويند.

^{^[215]} «حيات» ضدّ مرگ است و به چيزی که تحرّک داشته باشد حی می گويند.

^{^[216]} «رجوع» به معنی برگشتن است و در اينجا ترجعون به معنی برگشتن شما به سوی خدا است.

^{^[217]} «سوی» به چيزی که با چيز ديگر مساوی باشد می گويند و در اينجا استوی به معنی قصد، خلقت متعادل و مساوی و بدون نقص و عيب است. يعنی خدای تعالی پس از خلقت زمين و آنچه در زمين است قصد خلقت کامل و صحيح آسمانها را فرمود.

^{^[218]} «سبع» به معنی عدد هفت است. هفت آسمان احتمال دارد که منظور منظومه شمسی باشد.

^{^[219]} «کلّ» به معنی جميع اجزاء چيزی که دارای اجزاء زيادی است، می باشد.

«عليم» به معنی عالم و دانا و کلمه عليم از صفات خدای تعالی است. زيرا او عالم به غيب و شهادت و عالم به آنچه بوده و هست می باشد و هميشه او عالم بوده و خواهد بود و بر او چيزی مخفی نيست و او بر همه چيز احاطه دارد.

^{^[220]} ــ الاّ در مورد مؤمنين که اين کار را با عنايت خود می کند.

^{^[221]} «ملائکه» جمع ملک است و به معنی رسول و فرستاده شده است. ملائکه موجودات خدمتگزار هستند و برای انجام اوامر الهی خلق شده اند. آنها خلقتشان از نور است، چنانکه جنّ از آتش و آدم از گِل و خاک است.

^{^[222]} «جعل» به معنی قرار دادن است و لازمه اش اين است که چيزی را خدای تعالی خلق کند و بعد آن را بر جائی يا در زمانی قرار دهد.

«خلف» به معنی پس و پشت است و خليفه به معنی نائب و جانشين و کسی که پس از ديگری در جای او قرار می گيرد و کار او را می کند، می باشد.

^{^[223]} «سفک» به معنی ريختن خون و يا ريختن هر چيز ديگری که مايع باشد، است.

^{^[224]} «دم» به معنی خون است و بيشتر خونها پاک اند ولی حرام اند و تنها خون جهنده نجس است.

«سبح» يعنی منزّه، پاک، شنا کردن در آب، تلاش و کوشش، حرکت سريع در آب و هوا و تسبيح يعنی منزّه کردن خدا از هر بدی و آنچه نالايق مقام ربوبی است.

^{^[225]} «قدس» يعنی پاک، طاهر، در اينجا به معنی اين است که ملائکه گفتند ما با توصيف درست تو، تو را از هر عيب و نقص، پاک معرّفی می کنيم.

^{^[226]} «عرض» به معنی آشکار کردن، ظهور و اظهار کردن، وسعت، در معرض قرار گرفتن و در مقابل طول است. امّا در اين جا به معنی آشکار کردن اسماء برای ملائکه است.

^{^[227]} «نبأ» به معنی خبر مهمّ، خبر بزرگ، خبر پر فائده و گاهی به مطلق خبر نيز گفته شده است و در اينجا به معنی اين است که خدای تعالی به ملائکه فرمود: به من خبر بزرگ و مهمّ و پر فائده تان را از نشانه های اين گروه بگوئيد.

^{^[228]} «حکم» به معنی قضاوت و مانع شدن از فساد و اصلاح، محکم کردن و پابرجا نمودن است. و «حکيم» به معنی همه اين موارد می آيد يعنی خدا قاضی و اصلاح کننده و پابرجا و استوارکننده همه چيزها است.

و «حکمة» به معنی علم به حقايق اشياء است به شرط آنکه از طريق وحی باشد به خلاف فلسفه که علم به حقايق اشياء از طريق افکار بشری است. و در بيست موردی که اين کلمه در قرآن ذکر شد به همين معنی آمده است.

^{^[229]} «بدو» به معنی ظهور و بروز کرد می باشد و تبدون يعنی آنچه ظاهر می کنيد و به معنی مسافر که ظاهر می شود نيز گفته شده است.

^{^[230]} «کتم» به معنی مخفی کردن، پنهان نمودن و در اينجا «تکتمون» به معنی پنهان می کرديد، می باشد.

^{^[231]} «بلس» به معنی از رحمت خدا مأيوس شدن است. و اين صفت برای آن موجود نامرئی و فريبکار به نام ابليس که با سجده نکردن به آدم از رحمت خدا دور و مأيوس شد و نامش شيطان عزازيل کان اسمه بالعبرانيه عزازيل و بالعربية الحارث. بحارالانوار جلد 63 صفحه 307 يا حارث است گفته شده است.

^{^[232]} «ابی» به معنی ابا کردن و شديدا خودداری نمودن است و در اينجا به معنی اين است که ابليس از سجده به آدم شديدا خودداری نمود.

«کبر» يکی از صفات رذيله انسانی است. تکبّر، بزرگی به خود بستن است و خودبينی را نيز می گويند و استکبار به معنی اظهار بزرگی کردن است و در اينجا خدای تعالی درباره شيطان می فرمايد: اظهار بزرگی کرد.

^{^[233]} «سکن» يعنی سکونت، آرامش، آرام گرفتن، آرامش باطن، محلّ آرامش، مايه آرامش، در اينجا «اسکن» به معنی اين است که به آدم خدای تعالی فرمود: بهشت را محلّ آرامش و سکونت خود قرار بده.

^{^[234]} «رغد» به معنی پاکيزه، پهناور و وسعت عيش و خوشی و در اينجا به معنی اين است که به آدم فرمود: از بهشت هر چه که خواستيد به طور فراوان بخوريد.

«حيث» به معنی مکانی که، زمانی که است.

«شاء» به معنی خواستن، اراده کردن، در اينجا «حيث شئتما» به معنی هر کجا خواستيد و اراده کرديد، می باشد.

^{^[235]} «زلّ» يعنی لغزيدن، سُر خوردن. در اينجا «فأزلّهما» به معنی اين است که شيطان آنها را از بهشت سُر داد و بيرون کرد.

^{^[236]} «هبط» يعنی پائين آمدن، حرکت از بالا به پائين، در اينجا به معنی اين است که خدای تعالی به آدم و حوّا و شيطان فرمود: پائين بيائيد.

«بعض» به معنی قسمتی از کلّ است، جزءِ چيزی را گويند.

^{^[237]} «عدوّ» به معنی دشمن تجاوزگر و به دونده هم عدوّ گفته اند و نيز به کسی که رعايت عدالت و ميانه روی را نکند عدوّ می گويند.

«قرر» به معنی ثبات و آرام گرفتن است. در اينجا «مستقرّ» به معنی اين است که شما زمين را برای خود محلّ قرار و ثبات و آرامش قرار دهيد.

^{^[238]} «متع» به معنی لذّت و ارتفاع است. متاع از چيزی لذّت بردن است اينکه مال دنيا و وسائل خانه را متاع می گويند، به خاطر اين است که از آنها لذّت برده می شود.

«حين» به معنی وقت، رسيدن وقت و حصول شی ء است.

^{^[239]} «کلم» به معنی اثر است. «کلمه»، هم بر اثر ظاهری مثل وارد کردن زخم بر بدن ديگری اطلاق می شود. و هم بر اثر باطنی و معنوی.

سخن را از آن جهت کلام می گويند که در طرف مقابل اثر می گذارد و به قرآن و حضرت عيسی از آن جهت کلمه اللّه گفته اند که آثار واضحی از طرف پروردگاراَند.

«توب» و توبه به معنی برگشتن و رجوع است چه از معصيت به اطاعت باشد و يا نباشد، فرقی نمی کند.

^{^[240]} «جمع» به معنی همه، قرار گرفتن همه و اجزاء چيزی گرد يکديگر است.

«امّا» با فتح اوّل برای تفصيل و جدا کردن چيزی از چيزی است. و با کسر پنج معنی دارد: اوّل شک دوّم اباحه سوّم تخيير چهارم ابهام پنجم تفصيل.

«اتی» به معنی آمدن است و «يأتينّکم» به معنی می آيد برای شما است.

«مَن» به معنی کس، هر کس، چه کس و چه چيز است.

«تبع» به معنی پيروی در امور معنوی، پشت سر ديگری حرکت کردن است.

«خوف» به معنی ترس است و علامت ضعف می باشد. مانند جبن و امّا خوف از خدا علامت محبّت است که آن را خشيت هم می گويند.

«حزن» به معنی اندوه و زمين سخت است.

^{^[241]} ــ فی الاحاديث اسماء انبياء اللّه و اسماء محمّد و علی و فاطمة و الحسن و الحسين و الطيّبين من آلهما و اسماء اخيار شيعتهم. تفسير برهان جلد 1 صفحه 368.

^{^[242]} ــ «لَکمْ فی رَسُولِ اللّهِ اُسْوَةٌ» سوره احزاب آيه 21.

^{^[243]} ــ «قُلْ لَوْ کانَ الْبَحْرُ مِدادا لِکلِماتِ رَبّی». سوره کهف آيه 109.

^{^[244]} ــ «الحمدللّه الّذی منّ علينا بحکام يقومون مقامه لو کان حاضرا فی المکان». بحارالانوار جلد 102 صفحه 115.

^{^[245]} ــ عن ابی جعفر عليه السلام يقول: «بنا عبد اللّه و بنا عرف اللّه».

بحارالانوار جلد 23 صفحه 102.

^{^[246]} ــ «عن الامام ابی محمّد العسکری عليه السلام عن رسول اللّه صلی الله عليه و آله انّه قال لم يکن سجودهم لآدم عليه السلام انما کان آدم قبلة لهم يسجدون نحوه للّه عزّوجلّ». تفسير برهان جلد 1 صفحه 81.

^{^[247]} ــ قال رسول اللّه صلی الله عليه و آله اياکم والظلم فان الظلم عنداللّه هو الظلمات يوم القيامة. بحارالانوار جلد 73 صفحه 303

و قال اما لظلمات فالکفر و اما النور فهو الايمان. (بحارالانوار جلد 9 صفحه 215)

^{^[248]} ــ سوره اعراف آيه 23.

^{^[249]} ــ سوره آل عمران آيه 173.

^{^[250]} ــ سوره کهف آيه 39.

^{^[251]} ــ سوره مؤمن (غافر) آيه 44.

^{^[252]} «اياتنا» آيه به معنی نشانه و علامت است و گاهی به معنی معجزه هم آمده است.

^{^[253]} «اصحاب» صاحب به معنی رفيق، ملازم و همراه و همنشين است.

^{^[254]} «خالدون» خلد به معنی هميشه باقی بودن، يا بودن طولانی در مکانی و يا در زمانی است.

^{^[255]} «بنی اسرائيل» يعنی پسران و فرزندان و ذرّيه حضرت يعقوب که اسرائيل لقب گرفته بود و در کتاب «قاموس کتاب مقدّس» می گويد: اسرائيل يعنی کسی که بر خدا مظفّر گشت و اين معنی، جريانی دارد که شايد در توضيح نقل شود.

و در روايات آمده که اسرائيل يعنی بنده خدا و يا قدرت خدا.

^{^[256]} «اذکروا» يعنی به ياد بياوريد.

^{^[257]} «اوفوا» يعنی وفا کنيد، متعهّد باشيد.

^{^[258]} «فارهبون» رهب يعنی پرهيز و فرار از روی ترس و در اينجا به معنی اين است که از عذاب و غضب الهی بترسيد و دوری کنيد.

^{^[259]} «اوّل» يعنی موجودی که در ابتداء اعداد قرار گرفته است.

^{^[260]} «ثمن» به معنی قيمت و ارزش و پولی که در مقابل متاع خريداری شده، داده می شود.

^{^[261]} «قليلاً» يعنی کم و ناچيز.

^{^[262]} «تلبسوا» يعنی پوشاندن لباس و يا آن را مخفی کردن و حقيقت را به نحوه ديگر نشان دادن است.

^{^[263]} «بالباطل» يعنی خلاف حقّ و چيزی که ناپايدار است.

^{^[264]} «الزکوة» يعنی نموّ و نيز به معنی پاکی و طهارت آمده است.

^{^[265]} «ارکعوا» يعنی به قصد خضوع در مقابل پروردگار از کمر خم شويد و رکوع به معنی خم شدن و سر پائين آوردن است.

^{^[266]} «بالبرّ» به معنی نيکی و خوبی.

«تنسون» به معنی فراموش کردن خودتان و نيز نسيان به معنی اهمال و بی اعتنائی هم آمده.

«تتلون» به معنی می خوانيد و پيروی می کنيد است.

«افلا تعقلون» به معنی تعقّل نکردن و عقل را به کار نينداختن است.

^{^[267]} ــ مصلوب شدن حضرت عيسی توهّمی بود که يهود می کردند والاّ قرآن می فرمايد: او را نه کشتند و نه مصلوبش کردند.

^{^[268]} ــ مضمون آيه 102 سوره توبه.

^{^[269]} «الصبر» يعنی تحمّل مشقّات در راه رسيدن به هدف.

^{^[270]} «انّها» در آيه به معنی نماز و روزه است. و بعضی گفته اند که ضمير «انّها» به نماز بر می گردد.

^{^[271]} «لکبيرة» يعنی بزرگ، سخت، سنگين.

^{^[272]} «الخاشعين» يعنی کسانی که تزکيه نفس کرده و از روی محبّت به خدا از او می ترسند.

^{^[273]} «يظنّون» يعنی گمان می کنند و به معنی يقين نيز آمده است.

^{^[274]} ــ تفسير برهان ذيل همين آيه.

^{^[275]} ــ تفسير برهان در تفسير سوره دهر.

^{^[276]} ــ تفسير برهان ذيل همين آيه.

^{^[277]} ــ سوره آل عمران آيات 26 و 27.

^{^[278]} ــ بحارالانوار جلد 82 صفحه 308.

^{^[279]} ــ بحارالانوار کتاب توحيد. «قال: لم اعبد ربّا لم اره».

^{^[280]} ــ سوره اعراف آيه 143.

^{^[281]} «فضّلتکم» يعنی برتری داديم شما را.

^{^[282]} «لاتجزی» يعنی مکافات داده نمی شود، پاداش داده نمی شود.

^{^[283]} «شيئا» به معنی چيزی است.

^{^[284]} «لايقبل» يعنی پذيرفته نمی شود.

^{^[285]} «شفاعة» يعنی متّصل شدن، جفت شدن.

^{^[286]} «لايؤخذ» يعنی گرفته نمی شود.

^{^[287]} «عدل» يعنی برابری و فديه.

^{^[288]} «ينصرون» يعنی ياری می کنند، کمک می کنند.

^{^[289]} ــ سوره آل عمران آيه 110.

^{^[290]} ــ تفسير امام حسن عسگری عليه السلام.

^{^[291]} «نجّيناکم» يعنی رهائيتان داديم، نجاتتان داديم.

^{^[292]} «آل فرعون» يعنی اطرافيان و طرفداران و ذريّه فرعون.

^{^[293]} «يسومونکم» يعنی وادار می کردند شما را مجبورتان می کردند.

«سوء» يعنی بد و قبيح.

«يذبّحون» يعنی سر می بريدند و چهار رگ گردن را قطع می کردند.

^{^[294]} «ابناءکم» يعنی فرزندانتان.

«نساءکم» يعنی زنهايتان.

^{^[295]} «بلاء» يعنی کهنه شدن و امتحان شدن و مبتلا شدن.

^{^[296]} «فرقنا» يعنی جدا کرديم.

«البحر» يعنی دريا.

«اغرقنا» يعنی فرو برديم، غرق نموديم.

^{^[297]} «تنظرون» يعنی نگاه می کرديد، نظاره می کرديد.

^{^[298]} «واعدنا» يعنی وعده گرفتيم، دعوت کرديم، او را خوانديم.

^{^[299]} «اربعين» يعنی چهل.

^{^[300]} «ليلة» يعنی شب.

^{^[301]} «اتّخذتم» يعنی گرفتيد.

^{^[302]} «العجل» يعنی گوساله.

^{^[303]} «بعده» ضدّ قبل و به معنی پسين او.

«ظالمون» يعنی ستمکاران.

«عفونا» يعنی گذشت کرديم، نديده گرفتيم.

^{^[304]} «لعلّکم» يعنی شايد شما.

^{^[305]} «تشکرون» شکر کنيد، سپاسگزار باشيد.

^{^[306]} ــ مفاتيح الجنان.

^{^[307]} ــ منظور ساحرانی هستند که با حضرت موسی به مقابله برخاستند ولی بعد که معجزه حضرت موسی را ديدند توبه کردند و خدای تعالی توبه آنها را قبول فرمود.

^{^[308]} «آتينا» يعنی ما داديم و عطا کرديم.

^{^[309]} «موسی» يعنی از آب گرفته شده و اين لفظ به زبان عبری است و اسم سوّمين پيامبر اولوالعزم است و 136 بار اسم آن بزرگوار در قرآن ذکر شده است.

^{^[310]} «فرقان» چيزی که بين حق و باطل را جدا می کند.

^{^[311]} «لقومه» يعنی به جماعت مردان و زنان، اگر چه گاهی کلمه قوم تنها به جماعت مردان اطلاق شده است.

^{^[312]} «باتّخاذکم» يعنی به گرفتن شما.

^{^[313]} «بارئکم» يعنی آفريننده شما.

^{^[314]} «فاقتلوا» يعنی بکشيد و ازاله روح کنيد.

^{^[315]} «خير» يعنی بهتر، نيکوتر.

^{^[316]} «نری» يعنی ببينيم.

^{^[317]} «جهره» يعنی آشکارا.

^{^[318]} «الصاعقة» يعنی صوت بلند آسمانی.

^{^[319]} «بعثناکم» يعنی برانگيختيم شما را.

^{^[320]} «ظللنا» يعنی سايه انداختيم.

^{^[321]} «غمام» يعنی ابر.

^{^[322]} «منّ» يک نوع شيرينی که به جای نان بنی اسرائيل از آن استفاده می کردند و يا غذائی که شيرين و چسبنده و بسيار لذيذ بوده است.

«سلوی» يعنی مرغ بريان و يا پرنده مخصوصی که گوشتش بسيار لذيذ بود.

«کلوا» يعنی بخوريد.

^{^[323]} «طيّبات» يعنی پاکيزه ها، دلچسبها، طبع پسندها.

^{^[324]} «ادخلوا» يعنی وارد شويد، داخل شويد.

^{^[325]} «القرية» يعنی محلّی که مردم در آن برای زندگی جمع شوند. لذا گاهی به روستا و گاهی به شهر اطلاق شده است.

^{^[326]} «رغدا» يعنی زندگی مرفّه و راحت.

^{^[327]} «سجدا» يعنی در حال خضوع و تذلّل و در اصطلاح متشرّعه سجده به معنی گذاشتن مواضع هفتگانه است بر زمين يا گذاشتن جبهه است بر خاک.

^{^[328]} «حطّة» يعنی تسليميم، فرود می آئيم، از گناهان ما درگذر.

^{^[329]} «خطاياکم» يعنی خطاهای شما، کارهای نادرست شما.

«سنزيد» يعنی زود است که زياد کنيم.

^{^[330]} «المحسنين» يعنی نيکوکاران.

«فبدّل» يعنی پس عوض کردند.

^{^[331]} «رجزا» يعنی اضطراب و بلاء، پليد و نجاست.

^{^[332]} «السماء» يعنی بالا و چيزی که بالای سر انسان است.

^{^[333]} «استسقی» يعنی طلب نوشاندن، يا طلب آب نمودن.

^{^[334]} «موسی» يعنی از آب گرفته شده و اين کلمه عبری است.

^{^[335]} «اضرب» يعنی بزن.

^{^[336]} «بعصاک» يعنی با چوب دستی که در دست داری، با عصايت.

«الحجر» يعنی سنگ، کوه سنگی.

«انفجرت» يعنی باز شد.

^{^[337]} «اثنتی عشر» يعنی دوازده.

«عينا» يعنی چشمه.

^{^[338]} «اناس» يعنی مردم.

«مشربهم» يعنی محلّ آشاميدنشان.

«اشربوا» يعنی بياشاميد.

^{^[339]} «لاتعثوا» يعنی نشر فساد و بدی را نکنيد.

^{^[340]} ــ تفسير صافی ذيل همين آيه.

^{^[341]} «طعام» يعنی خوردنی.

«واحد» يعنی يکی که دو داشته باشد ولی احد يکی است که دو ندارد.

^{^[342]} «ادع» يعنی بخوان، دعا کن.

«يُخرج» يعنی خارج کند، بيرون آورد.

^{^[343]} «بقلها» يعنی سبزيها و باقاليها.

^{^[344]} «قثّائها» يعنی خيار و خيار چنبر.

^{^[345]} «فومها» يعنی حبوباتی که با آن نان می پزند. مثل گندم و جو.

^{^[346]} «عدسها» يعنی دانه گياهی است که آن را می پزند و می خورند و به فارسی هم آن را عدس و يا مرجمک می گويند.

^{^[347]} «بصلها» يعنی پياز و پيازچه.

^{^[348]} «مصرا» يعنی کشور مصر، مرز ميان دو قطعه زمين.

^{^[349]} «ذلّة» يعنی خوار و ذليل، سبک و بی مقدار.

^{^[350]} «المسکنة» يعنی بی حرکت و درمانده.

^{^[351]} «باءوا» يعنی دوباره و برگشت به قبل.

^{^[352]} «عصوا» يعنی معصيت کردند.

^{^[353]} «يعتدون» يعنی تجاوز نمودند.

^{^[354]} «هادوا» يعنی به دين يهوديّت گرويده اند.

«نصاری» يعنی جمعيّت مسيحيّت که آنها را نصرانی هم می گويند، زيرا آنها منسوب به شهر ناصره هستند.

«صابئين» يعنی ستاره پرستان، آنها مدّعی هستند که در دين صابئی بن شيث بن آدم عليه السلاماند.

^{^[355]} «الطور» يعنی کوه و سنگی که در سينا بوده است.

^{^[356]} ــ سوره بقره آيه 93.

^{^[357]} «قست» يعنی نرم نبودن، رحمت و مهربانی نداشتن و غلظت داشتن.

«يتفجّر» يعنی جاری می شود.

^{^[358]} «افتطمعون» يعنی آيا مأيوس نيستيد، طمع داريد، اميدواريد؟

«يحرّفونه» يعنی تغيير دادن کلمه از معنا و لفظ واقعيش.

«اتحدّثونهم» يعنی آيا مطالب جديد از اطّلاعاتی که داريد به آنها خبر می دهيد.

«فتح» يعنی غلها را باز کردن و جنگ را فتح نمودن.

^{^[359]} ــ کتاب قاموس کتاب مقدّس صفحه 887.

^{^[360]} ــ «عالم ذر» عالمی است که انسان در آن، از زمان خلقت حضرت آدم عليه السلام بوده ولو آنکه سريع گذشته است مثل کسی که در خواب بوده ولی به خاطر آنکه در عالم ارواح همه چيز را تعليم گرفته در عالم ذر با او ميثاق بسته اند و به همين جهت عالم ذر را عالم ميثاق هم می گويند.

^{^[361]} ــ آن اعدامهائی که طبق قانون شرع و دين انجام می شود صد درصد عادلانه است و برای نظم جامعه بايد انجام شود.

^{^[362]} ــ «وَ کلَّ شَی ءٍ اَحْصَيْناهُ فی اِمامٍ مُبينٍ» سوره يس آيه 12.

^{^[363]} ــ لسان العرب.

^{^[364]} ــ مجمع البيان.

^{^[365]} ــ «اِنَّ اللّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنينَ اَنْفُسَهُمْ وَ اَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ». سوره توبه آيه 111.

^{^[366]} ــ «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبادِ». سوره بقره آيه 207.

^{^[367]} ــ البتّه همان گونه که در متن تذکر داده شد اين سؤالات برای امتحان آن حضرت بوده يعنی آنها مطالبی را در نظر داشته و می خواستند ببينند که رسول اکرم صلی الله عليه و آله مطابق آنچه را که آنها می دانند جواب می دهد يا غير از آن را می گويد که اگر خلاف آنچه آنها معتقد بودند، می فرمود ولو آنکه حقيقت هم آن بود که پيغمبر اکرم صلی الله عليه و آله فرموده بود آنها ايمان نمی آوردند.

^{^[368]} ــ سوره فلق آيه 5.

^{^[369]} ــ کلمه «اقيموا الصلوة و آتوا الزکوة» در چهار آيه از قرآن آمده اوّل در سوره بقره آيه 43 و دوّم در سوره بقره آيه 83 و سوّم در سوره بقره آيه 110 و چهارم در سوره نساء آيه 77